Ajetollah Muhammed Mehdi Asefi

 

 Në mes njohjes së Zotit dhe tefvizit (dorëzimit të  punëve Zotit) ekziston rruga e cila përmban të gjitha nivelet dhe fazat e evoluimit shpirtëror të njeriut. Pikënisja e saj  është mësimi i etikës së robërimit nga ana e njeriut dhe pa këtë çështje nuk është e mundur avancimi i saj në këtë udhë të gjatë dhe të komplikuar. Niveli ose faza e fundit është tefvizi ( dorëzimi i plotë ndaj Zotit) që d.t.th. shkrirja  e njeriut brenda vullnetit të Zotit. Pengesa më e madhe përballë kësaj rruge të përsosmërisë është idhulli që quhet “un” ose “ego”. Dhe kur njeriu arrin ta mposhtë dhe ta zhduk “unin” (egon) e vet atëherë ai ka arritur të “futet” plotësisht brenda vullnetit të Zotit të  Plotëfuqishëm dhe të Gjithëdijshëm. Mposhtja e “unit” nuk do të thotë pushimi i vullnetit, por kjo është ngritja e njeriut në nivelin dhe lartësinë ku vullneti i tij është mbrojtur nga ana e Zotit. Dhe siç kemi përmendur në mes njohjes dhe tefvizit ekzistojnë nivele të mesme përpjekjesh  që e ofrojnë dhe e përforcojnë lidhjen e njeriut me Zotin përmes argumenteve të dashurisë, entuziazmit dhe besimit.

 Profeti i Islamit ka thënë :” Fillimi i diturisë është njohja e Xhabbarit, kurse fundi i saj është tefvizi (dorëzimi i plotë ndaj Zotit). Për herë të parë kur dëgjova këtë hadith, ka qenë koha kur fillova studimet në Nexhef dhe mora mësimet e para për morfologjinë. Gjithmonë më kujtohet titulli i këtij libri – Sherhul emthile^[1]... Atë ditë profesori im filloi mësimin me këtë hadith të rëndësishëm. Ai na shpjegoi shkurtimisht kuptimin e tij dhe nga ai çast ky hadith më është ngulitur në mendje që kur e mësova në ditën e parë të studimeve të mia. Megjithatë atëherë unë nuk e njihja kuptimin e thellë dhe të saktë të tij. Pasi që kaloi një kohë jo shumë e gjatë njoha  disa nga idetë dhe konceptet e tij. Ky hadith edhe pse i shkurtër përmban  të gjitha nivelet e udhëtimit të gjatë të njeriut në botën e njohjes (gnosisit) nga njohja deri te tefvizi.  Dhe ky realisht është një udhëtim shumë i gjatë dhe i vështirë. Megjithatë ai përkundër mundimit dhe vështirësisë së tij është dhe i lezetshëm, sepse çdo vështirësi në rrugën e dashurisë  jep kënaqësi.

 Në këtë udhëtim njeriu kalon nëpër nivele dhe faza  njohjesh dhe sjelljesh^[2] dhe kështu, këtu njohja përzihet me praktikën.

 Fillimi i këtij udhëtimi (njohja e Xhebbarit, pra Plotëfuqishmit) sikur niveli përfundimtar i tij tefvizit dhe nivelet e shumta në mes tyre zotërojnë një vështirësi të rrallë, por edhe janë shpresëdhënëse. Disa prej njerëzve ndalen  në nivelin e parë - pa arritur në nivelet e mesme, disa prej tyre janë në nivelin e mesëm ku në mes tyre disa janë më para disa më e mbrapa . Sa më lart shkon niveli aq më shumë  pakësohet numri. Ata që arrijnë  deri në pikën e fundit ku robi ia dorëzon ekzistencën  e vet Zotit  janë një pakicë fare e vogël.

Ky udhëtim është udhëtim drejt Zotit. Dhe udhëtimi drejt Zotit është i vështirë, i mundshëm dhe mbi një terren të shtruar me gjemba. Kjo është kështu sepse bie plotësisht në kundërshti me inercinë dhe joshjen e “unit” dhe epshit. Dhe çdo “ballafaqim” (në interiorin tonë) me “unin” ose epshin tonë është i vështirë dhe i mundimshëm. Por në të njëjtën kohë është i lezetshëm sepse vështirësitë dhe sakrificat robin-rrugëtues^[3] nuk e  pengojnë kurrsesi nga përjetimi i “flladit” entuziazmit dhe kënaqësisë që përmban ky udhëtim.

 Dhe ky udhëtim është tërësisht njohje (gnosa), sepse udhëtimi drejt Zotit në secilin stacion të tij është njohje. Fillimi i tij është njohja e Xhabbarit, kurse fundi është dorëzimi i vetes ndaj Tij. Kjo është faza më e lartë e njohjes (gnostikës). Në mes këtij fillimi dhe atij mbarimi ndodhen “stacione” dhe nivele të ndryshme dhe të shumëllojshme njohjesh që këtu ne nuk mundemi që as t’i numërojmë dhe as t’i shpjegojmë të gjitha.

 Ky udhëtim është udhëtimi i dritës dhe “të shikuarit” që në çdo fazë prej etapave të tij ekziston shkëlqim dhe njohje, që ndriçon mbi fazën e mëparshme. Këtu, në nivelet e këtij udhëtimi shfaqen dy manifestime të cilat kundërshtojnë njëri tjetrin: Manifestimi hyjnor brenda zemrës së robit dhe manifestimi i “unit” ose egos në nefsin dhe sjelljen e tij. Aq më shumë që avancon robi në “udhëtimin” dhe “ngritjen” e tij dhe i tejkalon fazat e ndryshme, aq më shumë  manifestimi i parë bëhet më i fortë dhe më i dukshëm në interiorin e tij. Po ashtu aq më shumë që të dobësohet epshi, uni dhe përkushtimi i tij ndaj botës (materiale), aq më shumë zbehet nefsi i robit dhe sjelljet e tij. Derisa “epshi” plotësisht fshihet e zhduket në nivelin e devotshmërisë (takvallëkut) kurse përkushtimi ndaj botës shfaroset plotësisht në nivelin e zohdit ( largim prej “stolive” të botës).

 Por edhe këtu “uni” dhe egoja e tij vazhdojnë ta përcjellin njeriun në udhëzimin e tij deri në fazën e parafundit.

 Në çdo etapë të re, krahasuar me etapën e mëparshme të rrugëtimit, teofanija (shfaqja e Zotit) në zemrën e robit  bëhet më e fortë dhe më e dukshme, dhe reciprokisht epshi zbehet deri sa të zhduket plotësisht, përpos asaj  pjese që i është nënshtruar urdhrit të Zotit dhe ndalimit të Tij. Kështu “uni” dhe egoja fshihen, dobësohen, saqë në nivelin e tefvizit asgjësohen plotësisht. Dhe kjo është faza (etapa) e fundit e këtij udhëtimi.

 Dhe në këtë nivel çdo gjë që i përket robit si shpirti i tij, vullneti dhe lëvizja e tij... ndodhet nën eksploatimin  e Zotit ...dhe Ai bëhet pushtuesi i madhërishëm që sundon mbi zemrën, sjelljen, vullnetin, mendjen dhe lëvizjen e tij.

 Ne së shpejti do të bisedojmë rreth këtij hadithi në tre kapituj:

 Kapitulli i parë flet rreth pikënisjes së këtij udhëtimi që është njohja e Xhabbarit (Plotëfuqishmit). Pse fillimi i këtij udhëtimi është njohja? Dhe pse pikërisht njohja e Xhabbarit?

Kapitulli i dytë  do të jetë rreth përfundimit të këtij udhëtimi d.m.th. tefvizit që është qëllimi i tij dhe pse atë e quajnë qëllim dhe përfundim?

Kapitulli i tretë do të jetë rreth etapave të mesme në mes fillimit dhe përfundimit.

 Kërkojmë nga Zoti që të na ushqejë shijimin (njohjen) e këtyre niveleve dhe të na udhëzojë drejt tyre.

 Siç kemi përmendur pikënisja është njohja e Xhabbarit. Dhe kjo njohje (perceptimi i Zotit) është parimi (thelbi) i çdo njohjeje  të vërtetë. Çdo njohje e vërtetë buron nga kjo njohje,  dhe nëse nuk buron nga kjo ose në rastet kur nuk  bazohet në të, ose e ndërpret lidhjen me të është jo e vërtetë (njohje pa rrënjë dhe pa  thelb).

 Dhe ky fillim e përfshin të gjithë arealin e gnostikës të gjithë arealin e sjelljes (rrugëtimit) drejt Zotit dhe të gjithë arealin e rrjetit të lidhjeve (marrëdhënieve) në jetën e njeriut.

Raporti  mes njohjes dhe rrugëtimit (sjelljes)

 Njohja është njëra prej dy faqeve kurse faqja tjetër është sjellja (rrugëtimi) me dy llojet e tij - sjellja përmes organeve trupore të dukshme dhe atyre të shpirtit (përmes “organeve” të shpirtit).

 Në mes njohjes dhe rrugëtimit (sjelljes) ka lidhje të ngushtë. Nuk është e mundur që ato të ndahen. Çdo lloj njohje kërkon dhe sjellje të posaçme. Njohja e Hyjnisë kërkon sjelljen e nënshtrimit dhe robërisë, kurse njohja e Zotit përcillet me kërkimin e ndihmës, njohja e mëshirës së Zotit shpie drejt sjelljes me shpresë, njohja e Plotfuqishmit dhe Xhebbarit kërkon sjelljen me frikë dhe nënshtrim. Njohja e emrit të Zotit “Falësi” dhe “Mëshiruesi” shpie kah pendimi. Njohja e emrit “Stërbukur” shpie në lavdërimin e tij, kurse njohja e emrit Xhelal(i Madhërishëm) shpie në tesbihin (përkujtimin e tij pa meta). Njohja e begative të Zotit shpie drejt falënderimit. Njohja e urtësisë së Zotit shpie në tefvizin dhe nënshtrimin. Njohja e pranisë dhe monitorimit të Zotit shpie drejt vetëpërmbajtjes dhe kujdesit ndaj veprave. Kështu në këtë mënyrë për çdo lloj njohje ka një lloj të posaçëm  sjelljeje etike ose shpirtërore.

 Tani lind pyetja pse njohja e Xhebbarit është fillimi i këtij udhëtimi të gjatë?

Pikënisja në këtë udhëtim të gjatë është njohja e njeriut se ai është nën sundimin e vullnetit të Zotit dhe se Zoti mbizotëron mbi të në ontologji dhe në legjislacion^[4].

 Njeriu nuk ka mundësi për të dalë nga suazat  e sundimit të Zotit dhe pushtetit të Tij. Ai vetëm mund të nënshtrohet dhe të bindet ...

  Ky është kuptimi veçantë i emrit Xhebbar në mes emrave të tjera të Zotit dhe atributeve të bukura të Tij. Njeriu nuk mund të kundërshtojë këtë emër dhe është i  obliguar që të bindet dhe përulet kundër tij.

 Ai është  Shtrënguesi dhe Hapësi, Gjallëruesi dhe Mbytësi, Lartësuesi, Poshtëruesi, Ngritësi, Përulësi, Ndërruesi, Krijuesi, Drejtuesi, Dënuesi, Dobiprurësi .... Ai bën çfarë do, vetëm ai vepron siç dëshiron dhe askush tjetër përpos Tij nuk vepron siç dëshiron, çdo gjë i nënshtrohet urdhrit të Tij, çdo fuqi dhe forcë buron prej Tij : “All-llahu realizon dëshirën e vet dhe All-llahu çdo gjëje ia ka caktuar kohën (afatin).” 3/65 ; “Atij nuk mund t’i fshihet as në qiej e as në tokë sendi sa grimca” 3/34 ; “All-llahu shtrëngon (varfëron) dhe çliron (begaton) dhe kthimi juaj është vetëm tek Ai.” 245/2 ; “Thuaj: “O All-llah, Sundues i çdo sendi, Ti ia jep pushtetin atij që do, Ti ia heq prej dore pushtetin atij që do, e lartëson atë që do dhe e përul atë që do. Cdo e mirë është vetëm në dorën Tënde, vërtet, Ti ke mundësi për çdo gjë”! 26/3 ; “Ja, vetëm Atij i takon krijimi dhe sundimi. I Madhëruar është All-llahu, Zoti i botëve” 54/7 ; “vendimi i takon vetëm All-llahut; Ai e rrëfen të vërtetën dhe Ai është më i miri i gjykatësve.” 57/6  

 Vetëdijesimi për sundimin e Zotit, pushtetin, hidhërimin, hyjninë dhe mbizotërimin e Tij, për rreptësinë e urdhrit të Zotit dhe realizimin e tij  është hyrje në bindjen dhe robërinë. Dhe nënshtrimi  me robërinë është etapa e parë prej etapave të lartësimit (ngjitjes) për te Zoti. Kjo patjetër duhet të sqarohet gjerësisht dhe ne këtu do iu japim sqarimin rreth tij.

Determinizmi ontologjik (ekzistencial) dhe legjislativ

 All-llahu i nënshtron robëritë e tij me dy fatalizma.

1-Fatalizmi ontologjik (ekzistencial)

2-Fatalizmi legjislativ

 Fatalizmi ontologjik është i pari prej dy fatalizmave që përcjell njeriun në këtë botë dhe në botën tjetër. Ai krijon çfarë do, si do, dhe ku do, realizon çdo gjë që dëshiron, nuk pyetet lidhur me atë që bën (realizon) ... kurse të tjerët merren në pyetje.

 Ai krijon mashkullin dhe femrën (mashkulloren dhe femëroren), të mençurin dhe mendjelehtin, nderon atë që do dhe poshtëron atë që do. Po ia jep pushtetin kujt të dojë dhe ia ndalon prej secilit që do. Lartëson dhe ul, gjallëron dhe mbyt, ushqen dhe ndalon.

 Atij i takon sundimi absolut dhe pushteti absolut në Ditën e Gjykimit.Fatalizmi ontologjik është i dy llojshëm :

Determinizmi absolut dhe i kushtëzuar

Lloji i parë i fatalizmit është si: “Gjallëron dhe mbyt”,”dhe Zoti yt krijon ç'dëshiron”, ”i jep atij që dëshiron femër, i jep atij që dëshiron mashkull”.

Kurse fatalizmi i dytë (kushtëzuar) është si :”Nëse e ndihmoni Zotin ai do t'ju ndihmojë dhe do t'ju jep qëndrueshmëri”;”Zoti nuk e ndërron fatin e një populli nëse ata nuk ndërrojnë veten e tyre”, por ai ju ndëshkon për arsye të gjërave që zemrat tuaja përfitojnë”.” E keqja është e shfaqur në tokë dhe në det për arsye të veprave të njerëzve”.

 Këto ajete kur’anore përshkruajnë një lloj determinizëm por në mënyrë të kushtëzuar. Andaj nuk mohohet vullneti i lirë i njeriut. Por konkluzioni është i njëjtë edhe pse fillet e premisat janë  vullnetare. Dhe kjo lloj ndërlidhjeje në mes pashmangshmërisë dhe vullnetit të lirë (indeterminizmit) nuk mohon vullnetin e lirë të njeriut e as domosdoshmërinë e caktimit të Zotit. Vullneti i lirë i njeriut është në fillet kurse caktimi i domosdoshëm i Zotit shfaqet në konkluzionet. Dhe ky është një lloj prej llojeve të  (El-emru bejnel emrejn)^[5] që është transmetuar nga Ehl-i bejti (a.s.)

Njeriu në  mes domosdoshmërisë absolute dhe asaj të  kushtëzuar

 Jeta e njeriut pozicionohet në mes këtyre dy domosdoshmërive të Zotit: Absolutja  dhe e kushtëzuara. Ai ndjen se është “okupuar” prej pushtetit të Zotit, jeton në suazat e pushtetit të Zotit në këtë botë dhe atë botë. Atje nuk ka pushtet tjetër përveç pushtetit të Zotit.

 Madje brenda arealit që Zoti i ka lejuar në këtë bote njeriu të ketë vullnet të lirë, njeriu duhet patjetër të përulet para fuqisë së Tij për arritjen e rezultateve.

 Por ky dominim i Zotit të shtrirë nëpër ekzistencën dhe jetën e njeriut në këtë dhe në atë botë dhe arealin e domosdoshmërisë absolute dhe të kushtëzuar ...është ndërtuar dhe bazohet mbi drejtësinë dhe të vërtetën. Në këtë mbizotërim nuk haset në padrejtësi dhe kotësi.

 Kështu është që njeriu i përulet  Zotit  dhe gjen besim tek Ai. Përulje – sepse ai është dominuar nga ky rendi i ekzistencës i cili është bazuar në domosdoshmërinë e pashmangshëm dhe kushtëzuar dhe besim - sepse ky sistem (paradigma) të qenies për bazament e ka të vërtetën dhe drejtësinë dhe nuk bazohet në kotësinë dhe padrejtësinë.

Fatalizmi legjislativ (ligjor)

 Përveç fatalizmit ontologjik ekziston dhe domosdoshmëria legjislative d.m.th. detyrat dhe obligimet hyjnore në jetën e njeriut.

 Sheriati (ligji i Zotit) përfshin dhe e kaplon jetën e njeriut me një numër të madh obligimesh dhe normash gjithëpërfshirëse. Këto obligime dhe norma praktiko-ligjore ekzistojnë në të gjitha religjionet me burim hyjnor. Ata bazohen në drejtësinë të vërtetën dhe barazinë (harmonin) :” Thuaje Zoti im më ka urdhëruar në drejtësi” ; “Dhe me ata kemi zbritur Librin dhe Mizanin (peshoren) që njerëzit të zbatojnë drejtësinë.”

 Njeriu përballë këtyre imperativëve legjislativ duhet patjetër të zgjedhë bindjen. Por duhet të qartësojmë se kjo bindje ndodhet me vullnetin e njeriut dhe lirinë e plotë të tij, d.m.th. kjo çështje nuk mohon lirinë e njeriut në vendimmarrje. Pra, fatalizmi legjislativ nuk ia mohon njeriut lirinë në vendimmarrjen dhe vullnetin e lirë përkundër fatalizmit ontologjik i cili shpërfill lirinë dhe vullnetin e tij.

 Në “bregun” e bindjes njeriu ndjen qetësi dhe siguri, sepse sheriati (ligji i Zotit) është bazuar në harmoninë, drejtësinë dhe mëshirën.

Njeriu nëpërmjet  fatalizmit ontologjik dhe atij legjislativ

 Njeriu ndodhet në mes këtyre dy fatalizmave (në ekzistencë dhe në legjislacion)... dhe përulet kundrejt traditave (normave) ontologjike të Zotit, caktimi dhe përcaktimi i Tij. Ai nuk guxon të depërtojë jashtë suazave të dominimit të caktimit dhe paracaktimit të Zotit. Ai është i dominuar, i determinuar brenda kësaj suaze. Edhe në kornizën e ligjit vlen e njëjta gjë.

Etapa e fundit : Dorëzimi

 Etapa e fundit prej niveleve të udhëtimit drejt Zotit është dorëzimi i plot ndaj Tij. Fjala tefviz është përmendur në Kur’an nga gjuha e besimtarit të familjes së Faraonit ku ai iu drejtohet popullit të vet dhe i fton ata nga Zoti dhe i udhëzon dhe frikëson duke thënë :” Juve do t’ju bieri ndërmend çka po ju them, e çështjen time ia besoj Allahut; vërtet, Allahu i mbikëqyr robërit!”[6] Dhe kjo etapë është kulmi i robit në vajtjen e tij drejt Zotit. Robi mënjanon dhe anashkalon drejtimin dhe menaxhimin e të gjithë veprave të tij duke ia besuar Zotit. Ai në këtë mënyrë e vë veten, vullnetin, zemrën, mendjen, gjymtyrët, organet shpirtërore, të tashmen, të ardhmen, gjendjen ekzistenciale, botën dhe ahiretin në duar të Zotit për të bërë Ai si dëshiron me të.

 Ai në këtë gjendje është i bindur se menaxhimi i Zotit është më i përsosur se menaxhimi i robit. Kur njeriu është i pavarur në drejtimin e punëve të tij ai nganjëherë qëllon dhe nganjëherë gabon megjithatë rastet kur gabon janë më të shpeshta, por kur  njeriu ia lëshon menaxhimin e çështjeve të tij Zotit atëherë Ai nuk dëshiron për të përpos atë që është në interes të tij dhe askujt nuk i ndodh gjë pa lejen dhe dëshirën e Zotit.

Zoti është krijues e drejtues

Drejtimi (menaxhimi) ndryshon prej krijimit... Zoti i ka krijuar qiejt e tokën brenda 6 dite (periudha) dhe pastaj në ditën e shtatë është ulur në arshin për të drejtuar (menaxhuar) punën e qenies.

 Hebrenjtë ishin të mendimit se Zoti në ditën e shtatë pushoi dhe ua ka lënë çështjen e drejtimit të universit dhe njeriut ligjeve (rendit) që i ka përcaktuar në ekzistencë dhe shoqëri.

Rregullsitë ontologjike dhe shoqërore janë ato që  drejtojnë universin dhe shoqërinë ... Zoti dhe vullneti i tij nuk ndërhyn në menaxhimin e qenies...por Kur’ani nuk është në të njëjtin mendim. Dita e shtatë në Kuran nuk është dita e pushimit, por dita e menaxhimit (drejtimit). Dora e Zotit është e hapur për drejtimin e universit dhe shoqërisë që nga krijimi i tyre.

 Kur njeriu njohu se vetëm Zoti është drejtues i gjithësisë dhe Zoti është në dijeni për robin e tij për atë që është në të mirën ose në të keqën e tij (e udhëzon dhe e devijon), është i mëshirshëm ndaj tij (mëshirues dhe mëshirbërës), ai, pra robi e dorëzon veten ndaj Zotit me një besim të plotë dhe siguri të madhe.

 Këtu tefvizi (dorëzimi) do të thotë bindje dhe nënshtrim.

Bindje në atë që çështjet të gjitha janë në duart e Zotit. Atij i takon gjykimi (vendimi) dhe dominimi absolut në rehati dhe në mundim. Ai është në dijeni për robërit e tij Mëshirues dhe Mëshirbërës i urtë. Ky është dimensioni i parë i tefvizit. Dimensioni i dytë  është si konsekuenc i të parit: Nënshtrimi ndaj Zotit në çdo çështje duke qenë i kënaqur me drejtimin e Zotit pa asnjë rezervim dhe dyshim (në drejtimin e Zotit). Dhe po ashtu autorizimi i Zotit për kryerjen dhe drejtimin e të gjitha çështjeve (veprave), të njeriut. I Dërguari i Zotit ka thënë: Më habit besimtari nuk ka paracaktim të Zotit që nuk është në të mirën e tij si rezultat përfundimtar.” I  Dërguaris s.a.a. po ashtu ka thënë: "Njeriu më i denjë për të dorëzuar veten ndaj caktimit të Zotit është ai i cili e njeh Zotin."

 Gjithashtu i Dërguari i Zotit ka thënë: “Disa prej robërve të mi çështja e fesë së tyre nuk rregullohet përpos me varfëri,  vështirësi dhe sëmundje në trupin e tyre, dhe unë i bëj që të jenë të varfër, të jenë në vështirësi (mundim) dhe të sëmuren, që në këtë mënyrë të rregullohet çështja e besimit të tyre.”

 Pse të shqetësohemi  nëse bëhemi  të  varfër, sëmuremi ose pasurohemi,  kur Zoti thotë: Unë bëj me besimtarin atë që është për të mirën e tij.”

 I Dërguari s.a.a ka thënë: Sa më çudit çështja e besimtarit, Zoti nuk i përcakton ndonjë përcaktim që nuk është në favorin e tij, e gëzoftë kjo ose jo. Nëse e ndëshkon atë kjo është për shkak të shuarjes së mëkateve të tij nëse i dhuron diçka dhe e nderon atëherë e ka mëshiruar”

 Zoti Musait (a.s.) ndër të tjera i tha: O Musa i biri i Imranit! Unë nuk kam krijuar krijesë më të dashur te Unë se robi im besimtar, unë e sprovoj me atë që është për të mirën e tij i dhuroj atij atë që është më së miri për të dhe e privojë atë (nga ndonjë të mirë) për shkak të hairit të tij. Unë më së miri e di çka është për të mirën e tij (për vetërealizimin e tij). Pra, le të durojë karshi sprovave të Mia, të jetë i kënaqur me caktimin Tim dhe të falënderojë për begatiët e Mia. Dhe atëherë unë do ta regjistrojë tek siddikin (robërit e  sinqertë) pranë Meje, pra me këtë kusht që të veprojë sipas kënaqësisë sime dhe t’i bindet urdhrit Tim.”

 Nga imam Xhafer Sadiku : Më i dituri ndaj Zotit është më i kënaquri me caktimin e Zotit.”

 Ibn Senani transmeton :” E pyeta imam Xhaferin : Me çfarë kuptohet se një person me të vërtetë është besimtar?  Më tha :” Me nënshtrimin ndaj Zotit dhe të kënaqurit me ngjarjet që ndodhen në jetën e tij qofshin ato të këndshme ose të pakëndshme.”

 Imam Xhaferi po thotë : “I Dërguari i Zotit nuk thoshte për asnjë çështje që është realizuar pse nuk ndodhi ndryshe.”

 Nga Enes bin Maliki transmetohet: “I kam shërbyer të Dërguarit dhjetë vjet dhe asnjëherë nuk ndodhi që për diçka që kam bërë të thotë pse e ke bërë kështu? Ose për diçka që nuk kam bërë të më thotë pse nuk e bëre? Ose për diçka që nuk ekziston të thotë sa mirë do ishte të ekzistoje. Kur ndonjëherë dikush nga familja e tij më qortonte ai i thoshte lëreni rehat nëse diçka është përcaktuar ajo patjetër do të realizohet.”

 Me njohjen e njeriut ndaj botëkuptimit monoteist ai e dorëzon veten në duar të Zotit dhe dorëzimi në këtë kuptim është kulmi i besimit te All-llahu.

 Ali bin Ebu Talibi, prijësi i besimtarëve po thotë : “Besimi mbështet në katër shtylla: Mbështetje në Zoti, dorëzimi i punëve Zotit, të kënaqurit me caktimin e Zotit dhe nënshtrimi ndaj drejtimit të Zotit.”

 Njeriu e dorëzon veten Zotit me një besim të plotë sikur isëmuri e dorëzon veten në duart e kirurgut për ta hapur gjoksin e tij ose si pasagjeri që fluturon me aeroplan duke u dorëzuar te piloti i avionit. Megjithatë këta shembuj nuk ilustrojnë në mënyrë të plotë dorëzimin ndaj Zotit. Kur sëmuri, pasagjeri ose udhëtuesi në shkretëtirë dorëzohen në duart e të tjerëve për t’u shpëtuar ose shëruar nga sëmundja, ata e bëjnë këtë vetëm në një aspekt dhe lidhur me një çështje të veçantë. Por kjo nuk është dorëzim të plotë... Nëse i sëmuri është në dijni që pas operacionit të kirurgut ai nuk do të mbetet gjallë, ose pasagjeri  është në djeni di që nuk do të kthehet në tokë pas fluturimit në ajër ata kurrë nuk do të dorëzojnë veten në duart e atyre.   

 Por tefvizi do të thotë njeriu t’ia besojë drejtimin e çështjeve të tij Zotit dhe të dorëzohet plotësisht Zotit në menaxhim - në atë që dëshiron ose jo kërkon ose jo dhe ta “lirojë” veten nga çdo dëshire, qëllimi dhe synimi dhe ta dorëzojë veten Zotit për t’i drejtuar çështjet e tij siç Ai dëshiron dhe synon, në rehati dhe vështirësi, në komfort dhe mundim, në pasuri ose varfëri, në shëndet ose sëmundje, pa asnjë ankimim, refuzim ose kundërshtim. Së fundi lexuam se i Dërguari i Zotit për çdo gjë që ndodhte nuk po thoshte : “Pse nuk ndodhi ndryshe?”. Pikërisht ky është kuptimi i tefvizit. Kjo është në kuptimin e “nënshtrimit të plotë dhe absolut ndaj Zotit”. Dhe për nënshtrimin me të vërtetë nuk ka kuptim tjetër më të plotë.

 Në etapën e tefvizit “uni”, në raport me Zotin, plotësisht shfaroset nga hapësira e shpirtit dhe njeriu me vullnetin e lirë të vet abstragohet  prej vetes, egos dhe dëshirës saqë dëshira, synimet dhe pëlqimet e tij zëvendësohen me ata të Zotit dhe në drejtim të dëshirës së Zotit.

 Uni do të thotë dëshirë, urrejtje, vullnet, refuzim, pëlqim dhe distancim...dhe kur  njeriu do që t’ia dorëzojë Zotit drejtimin e çështjeve të tij ... është e domosdoshme që të abstragohet nga të gjithë ata...pra kjo nënkupton abdikimi dhe lirimi nga uni ose vetja.

 Askujt nuk i mundësohet që me bagazh të quajtur “unë” të ngrihet deri në etapën e tefvizit në rrugëtimin e tij drejt Zotit. Njeriu, në gjithë etapat e rrugëtimit të tij shoqërohet nga “uni” në një formë ose në tjetër... por në etapën e tefvizit  njeriu nuk përcillet me asnjë grimcë të “unit”.

 Kur po themi njeriu drejtimin e vetes e vë në duart e Allahut që Ai të bëjë siç dëshiron me të, pa ankimim, refuzim, kundërshtim ose nervozizëm... Fjalia jonë, sipas rregullave të gramatikës arabe përbëhet nga folje, objekti dhe subjekti. Por duhet theksuar se kapaciteti i gramatikës nuk nxë më shumë se aq^[7], për të shpjeguar rolin dhe situatën e njeriut në këtë etapë. Në këtë etapë nuk ekziston folje dhe subjekti, por vetëm folje dhe akt. Subjekti, që është “uni” mbetet jashtë dyerve dhe nuk i lejohet hyrja në këtë etapë. Pra, mjeti i quajtur gjuha është e limituar dhe nuk mundëson përshkrimin e rrugëtimit të njeriut në fazën e tefvizit.

 Qoftë selam mbi Ismailin (a.s.), kur babai i tij Ibrahimi iu drejtua në luginën Mina ku nuk i vërente askush përveç Zotit dhe engjëjve : “O biri im, unë kam parë (jam urdhëruar) në ëndërr të të pres ty. Shiko pra, çka mendon ti?” Es-Saffat/102 ...për arsye se nuk dëshironte që të detyrojë atë të heqte dorë nga vullneti, dëshira, pëlqimi e uni i tij përkundër dëshirës së tij “Shiko pra, çka mendon ti...”. Le të hyjë në këtë etapë me dëshirën e plotë të vet, sepse njeriu nuk lartësohet (ngrihet) në këtë etapë pa vullnetin e plotë dhe vetëdijen e vet.

I riu besnik dhe fisnik, Ismaili (paqja e Zotit qoftë mbi të) iu përgjigj babait të moshuar, Ibrahimit : “O babai im, punoje atë që urdhërohesh, e ti do të më gjesh mua, nëse do All-llahu prej të durueshmëve!” Në këtë mënyrë ai i hapi rrugën për dorën e Ibrahimit për të therur atë pa asnjë shenjë nervozizmi, ankimimi, kundërshtimi ose mëdyshje : “O babai im, punoje atë që urdhërohesh” dhe i premtoi që do të jetë i durueshëm karshi thikës nuk do të bërtasë, ankohet ose rënkohet. :.. e ti do të më gjesh mua nëse do All-llahu, prej të durueshmëve!” Por shprehje “do të më gjesh mua” që aludon në shoqërimin e një pjesë të unit me të deri në këtë etapë ” më mua” është një gjë që nuk lejohet të ndodhë. Ai nuk hyn në këtë etapë të lartësuar përpos me abstragimin nga uni në mënyrë të plotë dhe kategorike derisa me të nuk mbetet grimcë ose hija nga uni. Por Ismaili shpejtë e kupton gabimin dhe për ta mënjanuar unin dhe aludimet për të nga vetja po thotë: “ nëse do All-llahu” menjëherë pas fjalës “do të më gjesh mua”. Sepse ai është i durueshëm me anë të dëshirës së Zotit, dhe jo vullnetit ose dëshirës së tij.

 Etapa e tefvizit është kulmi i besimit në një Zot. Ajo është etapa përfundimtare e rrugëtimit drejt Zotit në të cilën uni ose veta fshihet plotësisht.

 Kur robit i mundësohet asgjësimi i unit në këtë fazë të “rrugëtimit” ... ai plotësisht e lë ekzistencën e vet Zotit dhe dëshirës së Tij. Vullneti dhe dëshira e robit bëhen pjesë e vullnetit të Tij pra largimi dhe urrejtja e tij pasojnë urrejtjen e Zotit dhe dashuria ose neveria e tij janë në drejtim të dashurisë ose neverisë së Zotit. Ai nuk do përveç atë që Zoti e do dhe nuk urren përpos atë që Zoti e urren. Zoti e bën që ai të do imanin e besimin, veprën e mirë,  dhe Ai e bën që të ketë neveri mosbesimin, shfrenimin dhe kundërshtimin dhe i urren ata.

“ E, dijeni se në mesin tuaj e keni të Dërguarin e All-llahut. Sikur ai t’ju dëgjonte juve në shumë çështje, ju do të pësonit vuajtje, por All-llahu juve ua bëri të dashur besimin dhe ua zbukuroi atë në zemrat tuaja, ndërsa mosbesimin, shfrenimin dhe kundërshtimin, ua bëri që t’i urreni. Të tillë janë ata që gjetën rrugën e drejtë.”  7/49

  Kësi lloj mbjellje e dashurisë dhe urrejtjes në zemrat është vepra e Zotit dhe udhëzimi i Tij ndaj robit. “Të tillë janë ata që gjetën rrugën e drejtë”, që përfundon me vullnetin e robit, dashurisë dhe urrejtjesë së tij.

 Çështja është në të njëjtën mënyrë edhe kur Zoti do që të ndëshkojë robin mëkatar, pra atij i shmang udhëzimin dhe bën që të urrejë shkuarjen në luftë dhe kryerjen e detyrës së vet. Ai nuk çohet dhe Zoti e zbraps nga të vepruarit dhe si rrjedhojë mbetet me të paaftit.  

 “E sikur të kishin dëshiruar ata të dalin, do të bënin për të (për luftë) ndonjë përgatitje, por All-llahu nuk e pëlqeu ngritjen e tyre, andaj i zbrapsi, dhe u është thënë: “Rrini me të paaftit (fëmijët, gratë e pleqtë).”  46/9

 Ata Zoti i lë dhe i shmang nga udhëzimi në mënyrë që nuk dëshirojnë atë që dëshiron Zoti nuk duan atë që do Zoti dhe kryjnë atë që Zoti e urren dhe nxiten për të bërë atë që Zoti nuk e pëlqen. 

 Kur vullneti i  robit, dëshira e urrejtja, animi e mënjanimi, afrimi e largimi i tij... janë në drejtim e koordinim me dëshirën, urrejtjen, vullnetin dhe ... e Zotit, Ai bëhet dëgjimi i tij që me anë të tij dëgjon, shikimi me të cilën shikon, gjuha e tij me anë të cilës flet, dora e tij me të cilën lëviz gjërat, kur e thërret iu përgjigjet. Në një hadith sakrall që është transmetuar nga i Dërguari i All-llahut thuhet : ”All-llahu ka thënë : “Robi im më afrohet mua më shumë se çdo gjë me anë të gjërave që i kamë bërë farz (obligim fetar) për atë dhe përfiton dashurinë Time. Kur Unë e dua atë bëhem dëgjimi i tij që me anë të tij dëgjon, shikimi me të cilën shikon, gjuha e tij me anë të cilës flet, dora e tij me të cilën lëviz gjërat.. kur më thërret iu përgjigjem, unë nuk kam dyshuar ndaj ndonjë gjë që bëj aq sa kam dyshuar lidhur me vdekjen e besimtarit që e neverit vdekja sepse Mua më neverit dhimbja e tij.”^[8]

Midis autorizimiz dhe dorëzimit (tevekkulit dhe tefvizit)

 Tefvizi apo dorëzimi është nivel mbi tevekkulin apo autorizimin. Në etapën e autorizimit (tani tutje do të përdorim termin mbështetje) “uni” nuk zhduket nga faqja e shpirtit por “uni” mbështetet te Zoti  ia jep besimin Zotit dhe e autorizon Zotin për kryerjen e punëve dhe detyrave të veta.

 Pra, tevekkuli (mbështetje, autorizimi) nuk do të thotë shkrirja e unit brenda Zotit, siç është tefvizi. Mbështetja është kur njeriu kërkon për “unë”-in e vet  përkrahjen e Zotit. Njeriu duke u mbështetur te Zoti e kompenson dobësinë e vet.

 Kurse te tefvizi (dorëzimi) njeriu i dorëzohet Zotit në qenien (unin) dhe jetëne tij. Njeriu për hir të Zotit dhe për tu dorëzuar te Zoti heq dorë nga qenia e vet (uni dhe kërkesat e tij) pra prej vullnetit dhe dëshirave të veta. Siç kur njeriu e shet mallin e vet dhe në këmbim të monedhës lirohet krejtësisht prej mallit. Por kjo është ndryshe nga rasti kur njeriu e autorizon dikënd tjetër për menaxhimin e pasurisë pronës dhe shtëpisë së vet. Këto akoma i takojnë atij (njeriut) dhe njeriu akoma është i lidhur me ato vetëm se ai e ka autorizuar dikë tjetër për t’i menaxhuar dhe drejtuar.

 Dhe nuk është e saktë të shikojë mbrapa dhe ta ndjekë mallin që e ka shitur. Ai e ka marrë çmimin për të dhe është liruar prej mallit dhe lidhja e tij me atë është e ndërprerë. Kështu është dhe me njeriun kur ai ia ka dorëzuar ekzistencën e vet Zotit.

 Edhe mbështetja te Zoti është një etapë e lartë (sublim) prej etapave të ngjitjes së njeriut drejt Zotit, por megjithatë “uni” nuk largohet prej njeriut në këtë nivel. Ai ndjek realizimin e programit e pëlqyer por ngaqë është i paaftë për kryerjen e tij e autorizon Zotin për këtë çështje dhe kërkon ndihmë prej Tij, gjersa tefvizi është shkrirja e plot të “unit” dhe zhdukja e egos (vetes) brenda Zotit dhe në mes këtyre dy çështjeve ka dallim të madh.

 S’ka dyshim se dhe tevekkuli (mbështetja) është etapa e lartësuar dhe Zoti e ka urdhëruar të Dërguarin e vet për të dhe kjo është një prej fazave të monoteizmit, por e gjithë kjo nuk e mohon që të jetë tefvizi (dorëzimi) mbi nivelin e mbështetjes. Këtë çështje e pohon gnostiku i madh  Ebu Ismail Abdullah Ensari në librin “Ndalesat e udhëtuesve ”.

 Në lidhje me tefvizin ai thotë :”Tefvizi është më i përpiktë dhe më i gjerë në kuptim sesa tevekkuli, sepse tevekkuli është pas ndodhjes së shkakut kurse tefvizi (dorëzimi) është para dhe pas ndodhjes së shkakut dhe kjo është siç nënshtrimi. Tevekkuli është vetëm një pjesë prej tij. “ Fjala ”shkak” është përdorur në kuptimin e kërkesës. Kur thotë tevekuli është pas shkakut vjen të thotë që njeriu nganjëherë kërkon diçka por është i paaftë për ta kryer dhe e autorizon nga ana e vet ose e  zgjedhë si vekil Zotin për ta kryer atë ngaqë vet nuk ishte i aftë ta kryejë. Por dorëzimi është para ndodhjes së shkakut që d.t.th. para parashtrimit të kërkesës dhe përpjekjes. Robi e dorëzon plotësisht  ekzistencën e vet – punën, orvatjen, lëvizjen, kërkesën, vullnetin dhe dëshirat e veta - Zotit, për t’i drejtuar dhe përdorur ashtu siç do Zoti përfshirë kërkesat,vullnetin, tërheqjen, dëshirën dhe urrejtjen e robit.

  Ibn-ul Kajjim el-Xhevzi e ka kundërshtuar këtë çështje dhe ka thënë “: Ne jemi të mendimit se tevekkuli (autorizmi apo mbështetja) ka kuptim më të gjerë se tefvizi dhe është më i lartë dhe më sublim”, por ai nuk ka arsyetuar në mënyrë të qartë opinionin e vet që ta gjykojmë.

 I saktë është vështrimi i Ensariut në veprën që përmendëm por kjo është shumë e përpiktë dhe ka nevojë për sqarime dhe vëmendje të madhe.

 Allame Tabatabai në el-Mizan thotë: “ Tefvizi do të thotë dorëzim (lëshim) dhe tefvizi i çështjeve ndaj Zotit do të thotë dorëzimi (lëshimi) i çështjeve Zotit. Ky kuptim është i përafërt me tevekkulin (mbështetjen) dhe teslimin ( nënshtrimin)  por ndryshon sipas këndvështrimit. Tefvizi prej robit do të thotë dorëzimi (lëshimi) i çështjeve që i përkasin atij Zotit. Në këtë gjendje robi është si personi që është i paanshëm dhe asnjë çështje nuk kthehet te ai. Kurse tevekkuli do të thotë që robi ta zgjedhë Zotin si mjet që drejton punën e robit, gjersa teslimi (nënshtrimi) do të thotë bindja absolute ndaj asaj që Zoti dëshiron për të pa marrë parasysh mënyrën e lidhjes me të.

 Këto janë tre nivele prej niveleve të robërisë (bindjes)- tevekkuli, pastaj tefvizi që është më i përpiktë se tevekkuli (mbështetja) dhe më pas teslimi (nënshtrimi) që është më i përpiktë se të dyja.

Midis kënaqësisë ( Riza), fakrit (të shikuarit veten nevojtar absolut) dhe tefvizit

Edhe rizaja është një nivel i lartë i udhëtimit drejt Zotit por edhe ajo është nën etapën e dorëzimit. Robi në këtë etapë e mohon kënaqësinë e vet karshi kënaqësisë së Zotit dhe kënaqet me atë që Zoti kënaqet me të dhe ka një përputhje në mes kënaqësisë së tij dhe asaj të Zotit... dhe kjo është etapa e kënaqësisë (Rizasë) që është prej niveleve më të larta të udhëtimit drejt Zotit, por edhe këtu “uni” mbetet ekzistentë në faqen e shpirtit të njeriut po me këtë kusht që është një ekzistencë që përputhet dhe nën renditet me kënaqësinë e Zotit dhe është në drejtim të kënaqësisë së Tij.

 Kjo është ndryshe prej zhdukjes së “unit”, gjersa tefvizi (dorëzimi) është zhdukja e unit dhe lirimi i njeriut prej kënaqësisë së vet për hir të kënaqësisë së Zotit. Këtu ai lirohet prej çdo dëshire, urrejtje, kënaqësie dhe kundërshtimi dhe i zëvendëson ato me kënaqësinë, dëshirën, urrejtjen dhe kundërshtimin e Zotit dhe kënaqësia, dëshira dhe ... e All-llahut bëhet kënaqësia , dëshira dhe urrejtja e tij. Dhe gjithë kjo jo në kuptimin e bindjes (nënshtrimit) ndaj kënaqësisë së Zotit, por në kuptimin e lirimit prej kënaqësisë së vet për hir të kënaqësisë së Zotit.

 Ekziston dallim i qartë në mes kësaj të kënaqet me atë që kënaqet Zoti si rehatinë, mundin, dobinë ose dëmin dhe lirimi i njeriut prej kënaqësisë së vet për kënaqësinë e Zotit, këtu ai abstragohet prej çdo lloj të kënaqësisë, urrejtjes, kundërshtimit dhe dëshirës së vet për hir të Zotit... pra, në etapën e Rizasë (kënaqësisë) “uni“ i njeriut që është në përputhje dhe në bashkërendim me Zotin nuk humb ekzistencën e vet. Dhe kjo akoma nuk do të thotëcshkrirja e tij duke qenë i pranishëm dhe në drejtim të kënaqësisë së Zotit. Por etapa e fundit e udhëtimit drejt Zotit është shkrirja e “unit” që është fundi i rrugëtimit drejt Zotit e cila filloi me njohjen dhe bindjen ndaj Zotit dhe përfundoi në etapën e shkrirjes së “unit” në praninë e  Zotit.

 Lutja është  prej gjendjeve të njeriut në etapën e fakrit (nevojës) dhe shtrëngimit ndaj Zotit. Por edhe këtu duhet të theksojmë se në çdo lutje, shtrëngimi dhe fakri (nevoja) ekziston pala që është shtrënguar dhe nevojtar që kërkon dhe lutet gjersa në etapën e tefvizit nuk ka një palë tjetër përpos Zotit dhe robi e shkrin “unin” e esencën e  vet brenda Zotit. Nuk ka as kërkesa, as lutje për të me përjashtim të atij që Zoti dëshiron për të.

 Thënë shkurt ne qëllimisht e kemi zgjatur fjalën për sqarim të plotëë dhe përsëritje për të shmangur çdo lloj paqartësie nga kuptimi i përpiktë i këtij nocioni që është një prej nocioneve të kulturës kur’anore ... d.m.th. : Dorëzimi (tefvizi) është shkatërrimi i “unit” ose i egos në mënyrë të plotë , kurse tevekkkuli (mbështetje) është kërkimi i përkrahjes së Zotit për të realizuar me ndihmën e tij qëllimin që e ndjekim, kënaqësia do të thotë bindja e unit ndaj kënaqësive të Zotit (gjërat që sjellin kënaqësinë e Zotit). Ka  dallim të qartë në mes bindjes së unit madje detyrimit të unit dhe lirimit prej unit. Kjo do të thotë dorëzimi i plot ndaj Zotit... lutja, fakri dhe shtrëngimi përshkruhet si pohimi i pamundësisë dhe nevojës së “unit” për Zotin  por siç kemi thënë deri tani kjo çështjeje dallohet nga dorëzimi (tefvizi) që është nënshtrimi i plot ndaj Zotit dhe përsëritet shpesh në traditën mentale të islamit. Për nënshtrimin s’ka kuptim të qartë përpos dorëzimit (tefvizit) dhe dallimi në mes nocioneve nuk e ndryshon të vërtetën e çështjes.

Asgjësimi i “unit” nuk do të thotë pushimi i vullnetit

 Këtu në këtë kontekst vlen të theksojmë një çështje të rëndësishme dhe ajo është se lirimi prej unit nuk do të thotë pushimi i vullnetit, dëshirës, urrejtjes, përpjekjes dhe lëvizjes në jetën e njeriut.

 I sëmuri që e dorëzon veten në duart e mjekut dhe thikës së tij për ta operuar, kirurgu e liron prej vetëdijes (para operimit) dhe “pushon” kundërshtimin, vetëdijen, ndjenjë dhe vullnetin e tij plotësisht.

 Por dorëzimi ndaj Zotit nuk ka të njëjtën kuptim. Dhe ky sqarim negativ (pasiv) për tefvizin i mohon të gjitha epërsitë dhe virtytet e tefvizit. Vlera e tefvizit është se ai e aktivizon dhe stimulon së tepërmi vullnetin, qëndrueshmërinë, tërheqjen, kërkesën, dëshirën, urrejtjen dhe lëvizjen e njeriut, e jo t’i ndal.

 Dorëzimi do të thotë që robi për hir të Zotit t’ia dorëzojë Zotit vullnetin, afrimin, largimin, qëndrueshmërinë dhe tërheqjen e vet për ti udhëzuar dhe drejtuar vullnetin, qëndrueshmërinë, dëshirën, urrejtjen e tij siç do Zoti.

 Dhe Zoti i drejton siç dëshiron orvatjen, veprën, lëvizjen dhe kërkesën e tij.

 Dëshira, urrejtja, afrimi, largimi, kërkimi dhe orvatja ekzistojnë me njeriun prej krijimit të tij në mënyrë natyrore me këtë sqarim se “uni” është qendra e dëshirës, urrejtjes, kënaqësisë, kundërshtimit, orvatjes dhe kërkesës në jetën e njeriut.

 Megjithatë një pjesë veçantë njerëzish e dorëzojnë dëshirën, urrejtjen... mendjen Zotit për t’i drejtuar vet Zoti, si të dojë pa marr parasysh a do t’i kënaqë ata ose jo. Ata i bën ta pëlqejnë besimin dhe e zbukuron atë në zemrat e tyre dhe i bën ta urrejnë mosbesimin, amoralitetin dhe kundërvënien ndaj Zotit.

 Ata dëshirojnë dhe urrejnë siç dëshirojnë dhe urrejnë njerëzit e tjerë por dëshira dhe urrejtja e tyre siç dhe kënaqësia dhe refuzimi i tyre janë të rafinuara nga Zoti (janë produkt të Zotit). Zoti ua ka inspiruar atyre dëshirën ndaj asaj që i dëshiron dhe urrejtjen ndaj asaj që e urren, afrimin ndaj asaj që do, dhe largimin prej asaj që e urren dhe...Nga kjo dëshirë, urrejtje, afrim dhe largim buron kërkesa, orvatja dhe lëvizjea.

 Ata kërkojnë, e lusin Zotin, bëjnë përpjekje, lëvizin, hartojnë dhe sajojnë programe të ndryshme, planifikojnë çështje dhe tregojnë qëndrueshmëri, hulumtojnë, refuzojnë siç bëjnë njerëzit e tjerë , madje më fort se sa njerëzit e tjerë. Dhe kjo shpjegohet me faktin se këto dëshira, urrejtje dhe... nuk burojnë prej “unit”, nuk mbështeten në egon, por janë rrjedhojë të ndërhyrjes së Zotit në shpirtrat e robërve  të Tij. Kuptimi është shumë i përpiktë dhe ka nevojë për më shumëvëmendje.

Statusi  i dorëzimit në sistemin e dhikrit (përmendjes)

Për dhikrin (përmendjen) ka dy kuptime – të përgjithshëm dhe të veçantë. Kuptimi i veçantë është pjesë prej pjesëve të dhikrit në kuptimin e përgjithshëm të tij. Dhikri i përgjithshëm ka kuptim më të gjerë se dhikri i veçantë.

Pas këtij sqarimi mund të themi se dhikri ndahet në tre lloje:

Dhikri i veçantë, lutja dhe orvatja shpirtërore për lëvizje, pendim dhe avancim drejt Zotit.

1. Dhikri i veçantë, Këtu dhikri apo përkujtimi është në kuptimin e vëmendshmërisë dhe prezencës në shpirt kundrejt neglizhencës (gafile) që është në kuptimin e mungesës në horizontin e shpirtit. Dhikri i Zotit (përmendja e Zotit) është prania e atributeve dhe emrave të bukur të tij dhe prezenca e Tij në ekzistencën e njeriut dhe dominimi apo qëndrimi i tij mbi ekzistencën dhe njeriun në shpirt. Dhe kjo shpjegohet si një lloj bashkëjetese shpirtërore me atributet dhe emrat e bukura të Tij. Është prezenca e dominimi i Tij mbi njeriun. Konkretisht shembulli për këtë lloj është hamdi, tesbihi, falënderimi, tekbiri, tahlili, lavdërimi dhe... Edhe dhikri apo përmendja e Zotit në raste të ndryshme kur i afrohemi mëkatit  por përmendja e Zotit na ndalon prej kryerjes së  mëkatit ose nuk kemi dëshirë për adhurimin e tij  por përmendja e Zotit që na inkukurajon dhe nxit dëshirën për adhurim është i këtij lloji. Si rezultat përmendja e Zotit krijon në shpirtin e njeriut devotshmërinë që e ndalon prej mëkatit dhe e nxit adhurimin e tij.
2. Lutja, Dhe kjo është gjendje e kërkimit dhe thirrjes së Zotit. Lutja është njëra anë e medaljes, kurse ana tjetër është realizimi i lutjes. Lutja është prej njeriut kurse realizimi prej Zotit.
3. Dhe gjendja e tretë është Orvatja shpirtërore për lëvizje, pendim dhe përparim drejtë Zotit. Kjo është lëvizje e brendshme shpirtërore që robi vrapon drejtë Allahut, mëshirës, faljes, sigurimit dhe mbrojtjes së Tij që i ofron njeriut. Sikur mbështetja, dorëzimi dhe kërkimi i strehimit tek Aij. Dhe kjo është një gjendje që ndryshon nga lloji i parë si hamdi, dhikri , falënderimi dhe lavdërimi. Në të nuk ka as falënderim gojor, as lavdërim dhe as ...siç është shumë e qartë. As nuk është nga lloji i dytë : Thirrja dhe kërkesë... Lutja është forma e ndërlidhjes me Zotin (marrja dhe dhënia), ku robi parashtron kërkesën e tij pranë Zotit dhe merr prej Zotit përgjigjen për kërkesën dhe nevojën e vet. Kërkon ndihmë dhe përkrahje prej Zotit dhe gjen prej Zotit përkrahje. Por lloji i tretë nuk është lutje dhe kërkim. Këtu bëhet fjala për orvatje shpirtërore (mentale) dhe lëvizje brenda shpirtit të njeriut në drejtim të dorëzimit ndaj Zotit dhe mbështetjes te Zoti. Ai kërkon strehim te Zoti nga Djalli i mallkuar. Kjo nuk është nga kategoria e hamdit, lavdërimit dhe dhikrit verbal dhe as prej kategorisë së kërkesës dhe thirrjes. Kjo është një kategori e veçantë dhe të tretë prej kategorive të dhikrit e përmendjes edhe kjo është shumë e qartë. Nuk ka nevojë për shpjegim, edhe pse nuk është analizuar asnjëherë në studimet gnostike të islamit si lloj i veçantë, por për të disponojmë njohuri të mjaftueshmenë literaturën gnostike, domethënie të shumta që fshihet në të. Ajo që e di dhe them këtu është kjo që ky lloj i (kategorisë) së tretë nuk është reciproke me lutjen, kërkesën dhe dhikrin në kuptimin e veçantë të tij. Por kjo është nga kategoria e aktit, përparimit dhe lëvizjes drejt Zotit dhe mundje drejt Tij.

 Mbështetje (tevekkuli) ndaj Zotit është një lloj akt dhe orvatje shpirtërore që dijetarët e metodologjisë së jurisprudencës islame e quajnë “insha” (krijim, krijimtari) kundrejt haberit (lajmërimit, postulatës). Kur definojnë haberin ata thonë haberi është një pohim që mund të jetë i saktë ose i pa saktë, kurse për inshain (krijimin, aktin) nuk thuhet a është i saktë ose i pasaktë. Për aktin mund të thuhet a është ose nuk është (qenie dhe jo qenie)^[9], krijohet ose jo si pyetjes, urdhrit, ndalesës dhe kërkesës.

 Inshai (krijimi, akti) është orvatje shpirtërore që ndodhet brenda shpirtit. Por këtu inshai është në një kuptim të veçantë që ndryshon nga marrëveshjet sepse aktet (marrëveshjet) realizohen me dëshirën e palës së parë dhe pranimin e palës së tjetër, por lutja nuk është e kësi soji.

 Lutja nuk krahasohet me marrëveshjen që ka nevojë për dy palë por është akt i njëanshëm si dhënia e dhuratës ose lirimi i robit për shembull. Lutja është orvatje shpirtërore për avancim për te Zoti.

 Mbështetja ndaj Zotit  është besim ndaj Zotit dhe Autorizim i Zotit, pra njeriu ta autorizojë Zotin për kryerjen e punëve të veta (sa interesant është çështja që në fikhun-jurisprudencën islame- autorizimi është nga lloji i marrëveshjes dhe aktit dypalësh, por në lidhje me Zotin është akt i njëanshëm). Dorëzimi ndaj Zotit është kur njeriu ia lëshon punët e veta Zotit dhe ia dorëzon veten Zotit, kurse istiadhe (strehimi pranë Zotit) është kur njeriu “shpërngulet” për të përfituar mbrojtjen e Zotit duke gjetur strehim, siguri dhe mbrojtje pranë Zotit nga djalli. Edhe kjo është orvatje shpirtërore për hyrje nën mbrojtjen e Zotit.

 Strehimi pranë Zotit trajtohet si lutje për shkak se shpjegohet si kërkesa për strehim dhe mbrojtje pranë Zotit. Gjithashtu trajtohet si përpjekje dhe lëvizje shpirtërore për të futur nën mbrojtjen e Zotit siç është largimi i njeriut prej kafshëve të egra në vend të sigurtë dhe të mbrojtur. Kërkimi i strehimit pranë Zotit është prej lloji i fundit. Të vërteta e kërkesës së strehimit është akt (vullnet) shpirtëror drejt strehimit pranë Zotit dhe hyrje nën proteksionin e Zotit.

 Kësi soj është edhe pendimi që është akt shpirtëror drejt kthimit të robit te Zoti duke vuajtur për shkak të veprave të këqija që i ka kryer.

 Nganjëherë Zoti e pranon pendimin e robit dhe nganjëherë nuk e pranon. Ai është pranues i pendimeve, Falës dhe i Mëshirshëm. Por pendimi realizohet me vullnetin e robit për t’u larguar mëkateve, për t’iu kthyer Zotit dhe ankth (shqetësim) për bërjen e mëkateve.... dhe gjithë kjo është përpjekje shpirtërore nga ana e robit që realizohet me anë të dëshirës për devotshmëri dhe kthim. Istigfari (kërkimi i faljes) është një gjë e ndryshme prej pendimit. Istigfari (kërkimi i faljes) është nga lloji i lutjes që bëjmë për të na i falë Zoti mëkatet. Dallimi në mes tyre është i qartë. Pendimi është përpjekje shpirtërore  për t’u kthyer drejt Zotit, kurse istigfari është kërkimi verbal i faljes nga Zoti. Ky është sqarimi i plotë i dallimit në mes lutjes dhe në mes aktit të njëanshëm, orvatjes dhe kthimit.

 Ftesa për dhikret (kujtimet) trellojshëm

Ne në Kur’an hasim në ftesa dhe stimulime (nxitje) nga ana e Zotit për robërit e tij për t’i përqafuar dhikret që përmendim. Këtu do të përmendim disa prej atyre:

1. Ftesa për dhikrin e parë :”  Përmendni Zotin tuaj”, “përmende Zotin tënd në shpirt duke qene i frikësuar dhe i përulur ” përmende Zotin tënd dhe lavdëroje në mëngjes dhe në mbrëmje”, “përmende emrin e Zotit tënd dhe mbështetu tek Ai”.
2. Ftesa për lutje : Në çdo lutjeje ekzistojnë dy thirrje (ftesa) dhe dy përgjigje. Thirrja e parë është thirrja dhe ftesa e Zotit ndaj robërve për lutje dhe përgjigja e parë është përgjigja e robit ndaj ftesës së Zotit. Lutja e robit është pranimi i ftesës së Zotit ndaj robërve për lutje. Kurse lutja (ftesa dhe thirrja) e dytë është nga robi ndaj çështjeve dhe nevojave e tij drejtuar Zotit. Dhe përgjigja e dytë është i Zotit ndaj lutjes së robit.

Këtu do përmendin disa prej ajeteve që e përkasin çështjes së dytë:

“E kur robërit e Mi të pyesin ty për Mua, Unë jam afër, i përgjigjem lutjes kur lutësi më lutet, pra për të qenë ata drejt të udhëzuar , le të më përgjigjen ata Mua dhe le të më besojnë Mua.”2/186

 Ftesa e parë dhe përgjigja e parë është fjala e Zotit : “ Unë jam i afër e përgjigjem lutjen e lutësit kur më thërret” që është nxitje për të lutur dhe ftesa për lutje, kurse përgjigja e parë  është fjala e Zotit :”Mua të më përgjigjen”, e lutja dhe përgjigja e dytë është fjala e tij :” Unë i përgjigjem lutjes kur lutësi më lutet.” Ky ajet i përmban të dy lutjet (ftesat , thirrjet) dhe përgjigjet.

 Edhe ndaj lutjes dhe përgjigjes së dytë flet ky ajet :” Ose ai që përgjigjet i hutuarit nevojtar kur e lus dhe ai e qetëson dhe e largon shqetësimin e tij”.”Kur kërkuat përkrahje prej Zotit tuaj dhe ai ju përgjigj.”

3)Ftesa për përpjekje dhe kthim nga Zoti, strehim pranë Zotit, nënshtrim dhe dorëzim ndaj Zotit dhe autorizim i Zotit. Zoti thotë: “Por nëse djalli të shtyn në ndonjë të keqe, ti kërko strehim te All-llahu. Ai me siguri di dhe dëgjon shumë”. Dhe kjo është ftesa nga Zoti drejtuar robërve të Tij për kërkimin e strehimit te Zoti. Zoti na thërret edhe për pendim dhe mbështetje “Kërkoni falje prej Zoti pastaj pendohuni (kthehuni) te Ai.

 Gjithashtu Zoti na fton në nënshtrim dhe dorëzim ndaj Tij dhe hyrje në rrjetin e paqes absolute pranë Zotit, që nuk ka as ankim, as propozim përpos asaj që Zoti e krijon në shpirtin e robit të tij.

Dhe tefvizi do të thotë nënshtrimi ndaj Zotit të botëve.

Etapat e mesme

 Kemi thënë që etapat e rrugëtimit ndodhen midis njohjes dhe dorëzimit. Këto janë etapa të shumta që nuk na mundësohet numërimi dhe shpjegimi i të gjithë atyre. Kulmi i këtij rrugëtimi është dorëzimi i plot ndaj Zotit. Në mesin e tyre ndodhen etapa e nivele të mesme dhe të shumta që përshkruajnë rrugën e robit drejt Zotit.

 Në çdo nivel ose etapë kryhet një orvatje e bashkëlidhur dhe në korrelacionme dy drejtime të kundërta. Drejtimi i parë është dobësimi i egos dhe unit të njeriut, nënshtrimi, kushtëzimi dhe “dëgjimi” ndaj urdhrit të Zotit... Etapa e fundit është asgjësimi i unit, dhe shfarosja e tij dhe lirimi prej çdo gjë që ndërlidhet me unin ose epshin e njeriut.

 Drejtimi i dytë është ngritje drejt Zotit me anë të të kthyerit nga Zoti  duke u larguar prej mëkateve dhe “devijimeve”, pra me anë të pendimit. Gjithashtu me anë të përmbajtjes ndaj  ligjeve dhe normave të Zotit, bindjes dhe disiplinës brenda kornizave që Zoti na ka përcaktuar dhe kujdesit mos të dalim jashtë kufijve që ka përcaktuar Ai. Edhe këtu kemi nivele të ndryshme të ngritjes drejtë Zotit, dashurisë, afërsisë dhe bindjes ndaj Zotit, intimitetit me Zotin, nënshtrimit ndaj Zotit dhe hyrjes në orbitën e Zotit dhe botës hyjnore. 

  Këto etape janë në dy aspeke : Aspekti i parë është njohja, kurse aspekti i dytë është rrugëtimi (sjellja). Në mes njohjes dhe rrugëtimit (sjelljes) ka lidhje të ngushtë. I dyti buron nga i pari. Çdo lloj njohjesh ka edhe sjelljen e posaçme të vet. Kur njeriu kupton se: Me të vërtet Allahu, Zoti i botëve, është i Mëshirshëm dhe Mëshirëbërës, e lavdëron Atë, kur njeriu bëhet i ditur se Allahu është Dominues dhe i afërt me robërit e vet, i bindet Atij dhe i shërben, kur po sheh se Allahu e pranon lutjet e tij iu lutet Zotit. Kur po kupton se Zoti është Falës kërkon ndjesë prej tij dhe pendohet. Kur po kupton se dënimi i Allahut është i rëndë i frikësohet pozitës së lart të Tij. Kur bëhet i ditur se Allahu është shumë i mëshirshëm ai mbushet me shpresë. Gjithashtu kur vë re se Allahu e dëshiron robërit e vet dhe i respekton edhe ai e dëshiron Allahun...

 Pra, rrugëtimi për te Zoti është një udhë e gjatë, fillon me njohjen e Zotit dhe mbaron me dorëzimin e punëve (e vetes) Zotit. Ky udhëtim kalon nëpër “stacione” si robërim, bindje, shqetësim (hawf), shpresë (rixha), sinqeritet, dashuri, modesti, mirënjohje, lëvdatë (hamd) ...

 Këtu do të përmendim transmetime nga tradita islame që i përkasin lidhjes nëpërmjet njohjes dhe rrugëtimit (sjelljes) në këto etapa:

 I Dërguari i Zotit ka thënë: “Personi i cili ka njohur dhe lartësuar Allahun ia ndalon gojës të folurit, stomakut - ngrënies dhe e “pastron” shpirtin me agjërim dhe qëndrim (për namaz); “Ai që është më i informuar ndaj Zotit, është më i frikësuar nga Zoti.”; “ Çdo gjë e ka qendrën e vet dhe qendra e devotshmërisë është zemra e njohësve”;   Imam Aliu (a.s.) ka thënë : “Më habit njeriu që e ka njohur Zotin se si nuk orvatet për Botën e banimit (Ahiretit).” Imam Sadiku  po thotë : “Personi, zemra e të cilit mbushet me diturinë ndaj Zotit, zemra e tij fiton pasuri shpirtërore (në mënyrë që nuk ndien nevojë) karshi krijesave të Zotit.”  Nga Aliu (a.s.): “ Njeriu që është bërë i ditur ndaj madhështisë së Zotit nuk duhet që të mburret” ; “Fundi i diturisë është frika prej Zotit”^[10]; “Më i dituri ndaj Zotit është ai që më shumë iu drejtohet Atij”; “ Më habit njeriu që e ka njohur Zotin, por frika e tij nuk rritet” ; ” Njeriu që e ka njohur Zotin duhet të mbështetet tek Ai.”, ” Ai që e ka njohur Zotin, zemra e tij nuk duhet të jetë e zbrazët prej shpresës dhe frikës së Tij, madje dhe për një çast.” ; “ Njohësi^[11] (i Zotit) faqen e ka të buzëqeshur, kurse brengën e shqetësimin i mban në zemër.” ; “ Qarja për shkak të frikës së Zotit është adhurim i njohësve (të Zotit).” ; “Njohja^[12] e pak shtyn (njeriun) në largim (zuhd) prej “stolive” të botës.” ; ” Fryti i njohjes është heqja dorë nga bota ^[13].”,; “ Ai që e ka njohur Zotin zhytet në mendime dhe meditim.”

 Këto thënie janë sqarime lidhur me “stacionet” e përsosjes së njeriut me anë të njohjes së Zotit.

 Vihet re se, siç është përmendur edhe në hadithe njohja e Zotit është themeli i orvatjes për botën e mëtejme, lirisë nga varësia ndaj  botës materiale, pasurisë shpirtërore (në mënyrë që nuk ndien nevojë) për krijesat e Zotit, modestisë, lutjes për t’iu drejtuarit Zotit, të mbështeturit te Ai, frikës dhe shqetësimit, shpresës, brengës, preokupimit, qarjes dhe devotshmërisë, monoteizmit dhe ...

 Këto janë disa “stacione” në evoluimin (realizimin) e njeriut në këtë udhë të gjatë, që fillon me njohjen dhe merr fund me  tefvizin.    

  Niveli i parë në këtë udhëtim është bindja, adhurimi dhe devotshmëria. Nivelet vijnë njëri pas tjetrit dhe çdo nivel pason nivelin tjetër. Prej këtyre niveleve është niveli i preokupimit (huzn) në të cilën njeriu tregon preokupim për shkak që e ka kaluar jetën e tij në mënyrë të kotë dhe nuk e ka shfrytëzuar në  mënyrë të duhur. Preokupimi është ndryshe nga apatia. Apatia është sëmundje, kurse preokupimi është shenjë për ndërgjegje të shëndoshë. Një nivel është frika nga hidhërimi dhe mllefi i Zotit dhe nga përfundim të keq. Një tjetër nivel është “stacioni” i shpresës ndaj Zotit dhe mëshirës së tij. Në këtë nivel frika baraspeshohet me shpresën. Niveli i sinqeritetit (ihlasit) tregon që njeriu përfundimisht e ka pastruar veprën e tij nga çdo gjë që e “njollos” dhe nuk është për hir të Zotit, fisnikërimi i shpirtit dhe rafinimi i tij nga çdo gjëje që kryhet jo për Zotin. Gjithashtu e kemi nivelin e intimitetit (tebettul) dhe miqësinë e ngushtë (inkita) me Të duke u ndarë prej çdokujt dhe çdo gjëje. Niveli i mbështetjes te Zoti aludon në autorizimin e njeriut Zotit për të kryer funksionet dhe punët  e tij. Nivel shumë i ngjashëm me të dhe ndoshta paraprak është niveli i të besuarit në Zotit. Riza ose niveli i kënaqjes ndaj drejtimit të Zotit qoftë në rehati qoftë në mundim gjithashtu është prej etapave të udhëtimit drejt Zotit sikur janë dhe niveli i mirënjohjes ndaj Tij, turpërimit nga Zoti dhe niveli i sinqeritetit në relacionin me Zotin. Një nivel i rëndësishëm është dhe përmbajtja ndaj etikës dhe sjelljes morale në praninë (nën monitorimin) e Zotit. Gjithësia ose universi, pa përjashtim, ndodhet nën mbikëqzrjen e Zotit. Ky është “stacioni” ose etapa e mirësjelljes në raport me Zotin. Niveli i vijueshëm është niveli i nënshtrimit që është kulmi i etapave të njohjes. Ka edhe nivele të tjera si dashuria për hir të Zotit, pa-durueshmëria në afrimin ndaj Zotit, pasioni ndaj Zotit që janë nivele në të cilët lidhja e zemrës e qenies së robit me Zotin përforcohet dhe robi përmbushet  me dashurinë e Zotit përmes pasionit entuziazmit dhe patetikës hyjnore. Një etapë tjetër është “stacioni” i varfërisë ndaj Zotit dhe vetëdijesimi ndaj “nevojës ekzistenciale ndaj Zotit”. Një etapë tjetër është etapa e qetësimit dhe qëndrueshmërisë shpirtërore. Kjo është etapë,  lidhur me të cilën flet edhe ajeti kur’anor në suren Err-Rad / 28 :......pra ta dini se me të përmendur All-llahun zemrat stabilizohen.”  Zemra e njeriut qetësohet dhe fiton qëndrueshmëri ose prehje shpirtërore me përmendjen e Zotit, qoftë kjo në mundim ose në vështirësi.... Imam Aliu (a.s.) lidhur me këtë po thotë^[14] : “ Shpirtrat e tyre janë të forta dhe të paluhatshme në mundim dhe vështirësi, ashtu siç në rehati dhe komfort .”

 Në këtë mënyrë etapat e rrugëtimit (sjelljes) drejt Zotit shënojnë ngritje deri sa të përfundojë në nivelin e “Tefvizit”  (dorëzimit) që është etapa përfundimtare e rrugëtimit  drejtë Zotit. Atje, ku robi heq dorë prej çdo gjë për hir të Zotit dhe mbetet pa vetën, unin  e egon dhe dëshirën dhe drejtimin e të gjithë çështjet  (funksionet, punët) i lë Zotit. Këtu ai ndodhet në etapën përfundimtare  të rrugëtimit drejt Zotit.

 Nuk kemi ndërmend që të numërojmë të gjithë etapat në rrugëtimin drejt Zotit as t’i kategorizojmë në mënyrë metodologjike. Ne vetëm kemi dashur të përmendim disa prej këtyre etapave dhe menyrën e ngritjes së robit drejt Zotit me tejkalimin e niveleve dhe”stacioneve” përkatëse. Zoti na ndihmoftë në këtë drejtim. Ne e lusim të Madhin Zot që të na përkrahë në këtë udhë të gjatë dhe të ndritur.    

Përsht: Valbona Ismaili