Në artikullin që gjendet në duart tuaja, ne do të vijojmë të ilustrojmë, shpjegimin e dyvargëshit të lirikës së parë të diuanit të Hafidhit, me interpretimin e Dr. Ibrahimi Dinaniut. Tani shtrojmë pyetjen: “Mirë por çfarë do të thotë se Ai nuk e tregon fytyrën e Tij?” Themi se me këtë nënkuptojmë se mendja juaj nuk është e aftë që ta përfytyrojë këtë. Ai ndonëse shpalos praninë e tij në çdo vend; megjithatë mendja juaj nuk është në gjendje për ta konceptuar praninë e tij. Ju kërkoni që ta përfytyroni Atë duke e futur brenda një kallëpi. Ju kërkoni që t’i jepni Atij një shëmbëlltyrë të arsyeshme, ose kërkoni që Ai t’u shfaqet përpara syve tuaj, ose kërkoni që t’i jepni Atij jetë në mendjen tuaj. Citojmë se këto janë kleçkat tona dhe jo të Atij.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani:

Mbushës gotash, rrotulloje gotën, jepja të tërëve, jepma dhe mua.

Sepse dashuria në fillim u duk e lehtë, por më pas solli shumë kleçka.

 

Flladi i mëngjesit, me shpresën e nuhatjes së erës së miskut, kur shpalosi flokët mbi ballin e të dashurit.

Si u përgjakën zemrat nga përdredhjet e atyre flokëve të bukur me aromë!

Përshëndetje shikuesit e dashur, miqtë e nderuar dhe ndjekësit e sinqertë të programit të urtësisë. Ashtu siç e dini dhe ju çështja jonë, është ilustrimi i kësaj lirike, të dy dyvargësheve të së cilës i kemi lexuar tanimë. Rikujtojmë se ashtu siç kemi përfituar nga ilustrimi i disa dyvargësheve të kësaj lirike, nga shpjegimet e Mjeshtër Dinaniut, kemi shpresë që të përfitojmë sërish në vijim.

Përsërisim këtu se pikë së pari, se gjendja e cila doli në dritë, është se dashuria për të cilën ka bërë fjalë Hafidhi, është një dashuri shumë e rregullt dhe e matur, e cila ecën pra krah për krah me urtësinë. Pikë së dyti sqarojmë se kjo është një dashuri e përvuajtur. Hafidhi nuk bën fjalë për një dashuri të mbështetur në qetësinë dhe shëndetin. Për më tepër vetë i dashuruari nuk ndihet në këtë mënyrë. Me të vërtetë ky përshkrim shpalos gjendjen e shumë njerëzve.

Më pas ai shton duke na tëhequr vërejtjen, se ai njeri që nuk i përket kësaj lugine, nuk duhet të hedhë hapin në këtë udhë. Krahas kësaj ai citon, se ndonëse kjo luginë e kësaj bote, është e mbushur me ngjarje dhe fatkeqësi, udhëtari nuk është lënë fillikat i vetëm, sepse Allahu (f.m.t.) ka vendosur në këtë botë, njeriun e plotë i cili do ta zërë për dore dhe të bëhet një qiri i cili do t’i ndriçojë udhën. Ndërsa më tej ai vijon:

Një natë pis e errët... frika e valës dhe një gjeratore po kaq e tmerrshme.

Ata të cilët ecin urtë e butë në bregdet, si do ta dinë gjendjen tonë?

Citojmë në këtë pikë, këtë varg mund ta përkthejmë edhe si: “Ata ta cilët e kanë peshën e lehtë në bregdet”. I nderuar Mjeshtër Dinaniu, në këtë pikë gjenden disa komentime të ndryshme. Disa njerëz kanë komentuar se me ata të cilët janë cekur në dyvargëshin “sebukbaran-i sahilha” (ata të cilët e kanë peshën e lehtë në bregdet) duhet të nënkuptojmë “ata të cilët kanë hequr nga uji i kësaj bote”, ose e thënë ndryshe ata të cilët kanë shpëtuar vetveten nga të tëra lidhjet, vargonjtë dhe robëria e kësaj bote.

Ndërsa disa të tjerë kanë parashtruar mendimin, se me ata të cilët janë prekur në dyvargëshin “sebukbaran-i sahilha” (ata të cilët e kanë peshën e lehtë në bregdet), duhet të nënkuptojmë “ata të cilët nuk kanë hedhur asnjë hap në këtë luginë. Këta janë ata të cilët nuk e dinë se çfarë kanë hequr të dashuruarit dhe udhëtarët e kësaj lugine”.

Ndërsa sipas një kuptimi të tretë, që iu është dhënë dyvargëshit si më poshtë:

Një natë pis e errët... frika e valës dhe një gjeratore po kaq e tmerrshme.

Ata të cilët e kanë peshën e lehtë në bregdet, si do ta dinë gjendjen tonë?

Pra me thënien:“sebukbaran-i sahilha” (ata të cilët e kanë peshën e lehtë në bregdet), qëllimi i Hafidhit është bërja me shenjë tek sendet e tjera, përveç atyre të cilave, përjetohen në jetën e përditshme. Tani kalojmë menjëherë duke filluar me thënien e dyvargëshit: “ata të cilët e kanë peshën e lehtë, vallë si do ta dinë për gjendjen tonë?!”

Mjeshtër Dinaniu: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Unë nuk e di se në cilët komentime e keni hetuar, duke u nisur në ato sa thatë më lart, unë dua të kundërshtoj në mënyrë të prerë njërin nga ato komentime. Sërish dua të them se me thënien “sebukbaran-i sahilha” (ata të cilët e kanë peshën e lehtë në bregdet), duhet të nënkuptojmë se nuk janë ata të cilët e kanë arritur pikësynimin e tyre dhe ata të cilët kanë kaluar nga jeta e kësaj bote, sepse ata nuk e dinë gjendjen e dukurive të përjetuara.

Për më tepër ata të cilët kanë kaluar nëpër shkallët e larta, nuk nënkupton se nuk janë në dijeni të atyre, që gjenden në shkallët e poshtme, përkundrazi ata janë në dijeni të tyre. Ndërsa këtu Hafidhi pohon se ata në asnjë mënyrë, nuk janë në dijeni të gjendjes sonë. Kur ai citon: “Vallë si do ta dinë ata?!” ai ka për qëllim të na bëjë të qartë, se ata në asnjë mënyrë, nuk janë në dijeni të gjendjes sonë. Si rrjedhojë unë i bashkangjitem mendimit se me thënien “sebukbaran-i sahilha” (ata të cilët e kanë peshën e lehtë në bregdet), duhet të nënkuptojmë ata njerëz të cilët nuk e kanë shijuar dashurinë, nuk kanë shkelur në udhën e urtësisë dhe nuk kanë hedhur në asnjë mënyrë asnjë hap në luginën e urtësisë.

Në këtë pikë dua të them se ai ka dashur të shpalosë, se këta njerëz janë aq të zënë me lojën dhe argëtimin e kësaj bote deri në atë masë, sa ata në asnjë mënyrë, nuk zotërojnë këtë mendim, pra ata nuk zotërojnë mendimin, se si do të jetë përfundimi i tyre, në fakt ata nuk kanë asnjë mendim, kështu që ata nuk mund ta shohin thellësinë e qenies.Në bregdetin e një bote të tillë të tëra qeniet janë si një det. Pra bota në të cilën jetojmë është në përmasën e një deti.

Gjithashtu gjej rastin për t’u shprehur se ky det nuk është i qetë, sepse si fillim deti ka një thellësi dhe se kjo thellësi ka shkallët e saj, në çdo sekondë ka valët e saj. Ajo është e gufuar, bart rreziqe, sepse në thellësitë e detit jetojnë qenie të larmishme. Në çdo shkallë të detit ka një gjendje të veçantë. Pra gjendja e kësaj bote është si gjendja e një deti. E thënë ndryshe ne pothuajse jetojmë në një det. Natyrisht kjo gjendje vlen për njerëzit që zotërojnë vetëdije. Ndërsa njerëzit jo të vetëdijshëm, as nuk njohin botën, as nuk e dinë se ku jetojnë, as nuk e njohin thellësinë e detit dhe as nuk i njohin valët e detit. Këta të fundit në mënyrë të pavetëdijshme, duke qenë të përfshirë nga loja dhe argëtimi, pothuajse janë duke u qetësuar në bregdet. Ky është kuptimi që unë i jap.

Me fjalë të tjera, këtu dua të nënvizoj, se ata të cilët e kanë peshën e lehtë në bregdet, ata për të cilët thatë se janë të shpëtuarit, ata të cilët e kanë kaluar udhën, nuk duhet të nënkuptojmë se nuk janë në dijeni të gjendjes sonë. Shprehem kështu sepse të mëdhenjtë janë në dijeni të gjendjes sonë, ndërsa për ata të cilët ka qëllim t’iu drejtohet Hafidhi, në asnjë mënyrë nuk janë në dijeni. Pra ata jetojnë duke mos qenë të vetëdijshëm.

Kështu që unë më shumë parapëlqej këtë komentim, që nënkupton se me thënien” sebukbaran-i sahilha” (ata të cilët e kanë peshën e lehtë në bregdet), në asnjë mënyrë nuk kanë hedhur asnjë hap në luginën e urtësisë. Ata në asnjë mënyrë nuk mendojnë për thellësinë e botës, ata nuk shohin në thellësitë dhe nuk mendojnë thellë. Ata janë sipërfaqësorë ndërsa bregdeti është sipërfaqja në të cilën gjenden. Unë e komentoj në këtë mënyrë poezinë e Hafidhit dhe shtoj se sipas mendimit tim edhe qëllimi i Hafidhit ishte pikërisht kështu. Pra ai citon se ne hodhëm hapin në një luginë të tillë, e cila i shëmbëllën një deti të thellë, e cila bart rreziqe dhe është një natë e errët. Ata njerëz të cilët nuk i mendojnë këto dukuri nuk janë në dijeni të gjendjes sonë.

Ja pra urtaku dhe udhëtari janë në këtë lloj gjendjeje. Ndërsa për sa i përket çështjes se çfarë është gjendja dhe çfarë është ndalesa, theksojmë se kjo është një çështje më vete; sepse ndonëse si urtaku ashtu edhe udhëtari kanë gjendjet dhe ndalesat e tyre; ata me tepër kanë gjendjet e tyre. Ashtu siç e dini edhe ju, gjendja ka të bëjë më ndryshueshmërinë (tahauul në arabisht), pra mund të ndryshojë në çdo çast, sepse në gjuhën arabe edhe fjala “gjendje” (hal) ka rrjedhur nga fjala “ndryshueshmëri” (tahauul). E thënë ndryshe gjendja e udhëtarit mund të ndryshojë nga çasti në çast. Me këtë kuptojmë se udhëtari, nuk përjeton vetëm një gjendje, sepse në çdo sekondë ai është ballë për ballë me një sfidë të re.

Për një njeri që mendon dhe zotëron urtësi, kumtojmë se ai nuk e sheh botën vetëm në një këndvështrim. Por ai sheh se në këtë botë, në çdo sekondë del një sfidë e re dhe një luginë e re, kështu që ai përfiton një këndvështrim të ri. Ja pra kjo është gjendja e urtakut. Si rrjedhojë edhe Hafidhi është një urtak, i cili ka bërë të qartë se cilat janë vështirësitë, shqetësimet dhe kleçkat e udhës. Më pas ai ka shtuar se ata të cilët, nuk janë njerëz që mendojnë dhe nuk zotërojnë urtësi, nuk mund të jenë në dijeni të gjendjes sonë.

Megjithatë ata të cilët e kanë arritur lumturinë dhe e kanë përmbushur qëllimin, vallë a është e mundur që të mos jenë në dijeni të gjendjes sonë? Vallë a nuk janë kujdestarët e Allahut (k.m.t.) në dijeni të gjendjes sonë? Shprehemi kështu sepse nuk është e mundur që ata të mos jenë në dijeni. Natyrisht se ata janë në dijeni. Këtu më duhet t’iu rikujtoj se ai që qëndron lart është gjithmonë në dijeni të atij që është më poshtë, ndërsa e kundërta ai që qëndron më poshtë nuk është në dijeni të atij që qëndron më lart.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Epo atëherë nuk po e bëj të ditur emrin e komentuesit.

Mjeshtër Dinaniu: Po mendoj se është më mirë që të të mos e citoni.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Ata e perceptojnë thënien: “Një natë pis e errët... frika e valës dhe një gjeratore po kaq e tmerrshme”, si një ngjyrim emocional, pra me fjalë të jera udhëtari kalon nga ngjyra në ngjyrë. Pra ai kalon nga njëra gjendje në një tjetër gjendje; por kur arrin tek shkalla e “përsosmërisë” ai ia del mbanë, që të shpëtojë nga këto fatkeqësi dhe tortura. Më tej pohoj se gjendja e tij shëmbëllen si “muhauuil hauli ue’l-ahuali” (ndryshuesi i viteve dhe i gjendjeve). Madje as udhëtarët e tjerë nuk e dinë gjendjen e njeriut; nëse do të pyesim përse përgjigjemi se kjo e fundit ndryshon në çdo çast. Ja pra duke u mbështetur pikërisht në këtë fakt, ata pranojnë se këtë gjendje e di vetëm Allahu (l.m.t.).

Mjeshtër Dinaniu: Krahas kësaj ashtu siç e përkufizuat edhe ju, në një mënyrë shumë të bukur: “Pra nëse Allahu (f.m.t.) është ai “muhauuil hauli ue’l-ahuali” (ndryshuesi i viteve dhe i gjendjeve), fakt ky i cili është mëse i vërtetë. Pra përsërisim edhe njëherë se “muhauuil ahuali” (ndryshuesi i gjendjeve) është i Vërteti i Bekuar dhe i Lartësuar (k.m.t.).

Lërmëni t’iu citojmë se është e përjashtuar mundësia që Allahu (l.m.t.), në një çast të jetë i aftë, që të ndryshojë gjendjet, ndërsa në një çast tjetër, nuk është i aftë që të ndryshojë gjendjet. E themi këtë sepse Allahu (f.m.t.) gjithmonë është “muhauuil” (ndryshues). Pra as që mund të bëhet fjalë, se kjo është puna e Allahut (k.m.t.) në një çast, ndërsa nuk është puna e tij në një çast tjetër. Nëse pohojmë se Allahu (l.m.t.) është muhauuil haul (ndryshuesi i viteve) dhe muhauuil ahual (ndryshuesi i gjendjeve), atëherë vëmë theksin se viti dhe gjendja janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën. Themi se fjala arabe “haul” në gjuhën shqipe përkthehet si vit, fjala “haulejn” në gjuhën shqipe përkthehet si dy vite, ndërsa fjala “ahual” në gjuhën shqipe përkthehet si gjendje.

Ju lutem tregohuni të vëmendshëm, sepse një çast i yni është si një vit; ndërsa për botën një vit është një gjendje. Me fjalë të tjera që të ndodhë një “haul” duhet të kalojë një vit. Ndërsa për udhëtarin një sekondë është një vit. Për këtë arsye përsërisim se viti dhe gjendja janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën. Sërish themi se Allahu (f.m.t.) është muhauuil haul pra ndryshuesi i viteve. Sigurisht viti ndryshon vetëm për ne, sepse për të Vërtetin e Lartësuar (k.m.t.), as që bëhet fjalë për periudhën e gjatësisë së një viti, sepse për Allahun (l.m.t.) fillimi dhe fundi është vetëm një çast. Këtu ilustrojmë ajetin kuranor: “Lejse inde Rabbike sabahun ue la mesa” (Tek Zoti yt nuk ka as mëngjes dhe as mbrëmje). Shprehemi kështu sepse Allahu (f.m.t.), nuk e llogarit një vit ashtu siç e llogarisim ne. Rishtas pohojmë se Allahu (k.m.t.) është si muhauuil haul pra ndryshuesi i viteve, ashtu edhe muhauuil ahual pra ndryshuesi i gjendjeve.

Përmbledhim duke thënë se Allahu (l.m.t.) është gjithmonë muhauuil (ndryshues). Lejomëni të cek këtu, se unë në programin paraardhës, iu kam përcjellur një hadith, i cili kishte të bënte me sqarimin e gjendjeve të të dërguarve. Pra madje edhe të dërguarit përjetojnë gjendje të reja në çdo sekondë. Për më tepër është e vërtetë se të dërguarit kalojnë nëpër ndalesa dhe se arrijnë në ndalesën e “maturisë”. Megjithatë këta të fundit, ndonëse arrijnë në ndalesën e maturisë, kjo nuk nënkupton se ata, nuk mund të përjetojnë një gjendje të re. Si rrjedhojë unë këmbëngul ende në mendimin tim. Pra me thënien “sebukbaran-i sahilha”, nënkuptojmë ata njerëz të cilët nuk kanë hedhur asnjë hap në luginën e urtësisë, pra ata të cilët janë të dhënë pas qetësisë. Shtoj se ata njerëz të cilët janë të dhënë pas qetësisë, nuk janë të dijeni të gjendjes së udhëtarit. Unë parapëlqej këtë komentim.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Po natyrisht se ky është një tjetër konceptim më vete.

Mjeshtër Dinaniu: Po është e vërtetë se ky është një konceptim.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani:

Heme karem dhi’hud kami be bednami keshid aher.

Nihan kej maned an razi kez u sazend mahfilha.

Secila punë që kam bërë, duke iu bindur dëshirës sime më turpëroi; kështu që më doli nami i keq.

Vallë si është e mundur, që e fshehta që flitet aq shumë nëpër mbledhje, të qëndrojë sërish e fshehtë?

Në këtë pikë dua t’iu drejtoj pyetjen: “Vallë çfarë kuptimi ka thënia: “hudi kami” (secila punë që kam bërë) në dyvargëshi e mësipërm?

Mjeshtër Dinaniu: Në këtë pikë Hafidhi përmend vështirësitë, shqetësimet dhe kleçkat e udhës. Njëri nga këto shqetësime është qenia shumë e vështirë e udhës. Nëse është det atëherë ju duhet të kapërceni valët, nëse është shkretëtirë atëherë ju duhet të kaloni rreziqet. Udhëtari pra ai i cili ka hedhur hapin në udhën e Allahut (f.m.t.) ndonjëherë nuk i kushton rëndësi disa vështirësive.

Ju lutem vini re se ne disa herë gjendemi përballë një numri të madh të sfidave në këtë botë. Por në të vërtetë ne vendosim një maskë në fytyrën tonë, ose  thënë ndryshe ndodhen shumë pak njerëz, të cilët nuk vendosin një maskë në fytyrë. Mbase është pikërisht për këtë arsye se nuk ka asnjë njeri i cili nuk vendos maskë. Lërmëni t’iu them se ashtu siç kam sqaruar edhe më parë fjala “personne” në frëngjisht, fjala “person” në anglisht, ka rrjedhur duke marrë kuptimin e fjalës “persona” që do të thotë “maskë” në latinisht dhe në greqishten e vjetër.

Por udhëtari duke qenë se është njeriu i Allahut (k.m.t.) dhe duke qenë se ka përparuar në udhën e të vërtetës, ndonjëherë mund të mos përballet me sfidat e kësaj bote. Me fjalë të tjera pra ai disa herë “pa u menduar” gjatë, mund të thotë disa gjëra pa nguruar. Ndërsa ne në shumicën e kohës mendohemi gjatë përpara se t’u flasim njerëzve dhe nuk sillemi shkel e shko me ta. Krahas kësaj udhëtari në shumicën e rasteve nuk mendohet gjatë, sepse ai është njohës i së vërtetës, është në udhën e vërtetë, flet të vërtetën dhe e çon të vërtetën në vend. Ai nuk i kushton rëndësi sfidave të cilave ne ua vëmë veshin. Kjo sjellje e tij bëhet shkas që atij t’i dalë nami i keq.

Epo mirë por nëse do të pyesim se në këndvështrimin e të cilëve atij tij i del nami i keq? Përgjigjemi se në kendvështrimin e atyre të cilëve nuk kanë hedhur hap në udhën e urtësisë... Përvojat e ndryshme historike, kanë treguar se njerëzit dogmatikë, dritëshkrurtër, mendjengushtë dhe fanatikë, kanë nxjerrur namin e keq, për emrat e mëdhenj të njohësve të urtësisë. Për këtë arsye shumica e këtyre të fundit janë varur në litar dhe disa të tjerë janë djegur në turrën e druve.

Për më tepër këtu dua të përmend se Ajn Kudadi, pasi është djegur hiri i tij është hedhur në erë. Mensur Halaxhi është varur në litar, ndërsa Ibn Sina është shpallur si i pafe. Këtyre i shtojmë edhe emrin e urtakut të madh Shejh Ruzbehani Shiraziut, emri i të cilit është keqpërdorur nga ana e njerëzve dogmatikë dhe mendjengushtë, të cilët nuk kanë zbritur në thelbin e çështjes dhe kanë mbetur në lëvozhgën e saj. Këta njerëz duke qenë se nuk kishin qenë të aftë, që të kuptonin gjendjet e këtyre urtakëve, kishin vepruar në këto mënyra.

Ja pra qëllimi i Hafidhit këtu është pikërisht shpalosja e këtyre dukurive. Ai do të thotë se kur në do të hedhim hapin në atë udhën e madhe, disa herë disa njerëz me këndështrimin e tyre mendjengushtë, mund të nxjerrin namin tonë për keq. Kur nami ynë mund të nxirret për keq, atëherë e fshehta jonë, mund të mos mbetet më e fshehtë. Shprehem kështu sepse ata duke mbajtur mbledhje në lidhje më këtë, flasin lart e poshtë se Hafidhi tha kështu dhe ashtu.

Pavarësisht faktit se kanë kaluar me shekuj, që nga shkrimi i kësaj lirike, njerëzit edhe sot e kësaj dite ende vijojnë ta komentojnë në mënyra të ndryshme Hafidhin. Disa njerëz e bëjnë të njohur Hafidhin si një pijanec dhe një pirës të madh të verës. Ndërsa disa të tjerë e shohin Hafidhin si njërin nga urtakët me lartë. Unë gjithashtu besoj se ai ishte njëri nga urtakët më të mëdhenj. Pra sot pas kalimit të disa shekujve, njerëzit rrëfejnë mendime nga më të larmishmet; megjithatë në epokën e tij gjendja nuk ishte kështu. Disa njerëz dritëshkurtër, mendjengushtë dhe fanatikë e kishin nxjerrë namin dhe famën e tij për keq. Si rrjedhojë Hafidhi ka bërë me shenjë për këtë çështje.

Lejomëni t’iu rrëfej se të tërë njerëzit tanë të mëdhenj i kanë përjetuar këto gjendje. Duke nisur që nga të dërguarit dhe imamët dhe deri në ditët tona ata i kanë përjetuar këto gjendje. Madje imamët kanë vuajtur shumë trysni të mëdha. Sërish edhe kujdestarët kanë vuajtur mjafton që të shihni jetën e kujdestarëve. Lexoni veprën me titull: “Tedhkiretu’l-Eulija” (Përmendja e Kujdestarëve) e Muhammed Attarit. Në veprën e lartpërmendur ky i fundit shpjegon jetën e kujestarëve dhe urtakëve. Të tërë këta të fundit fatkeqësisht nuk kanë një nam për mirë në këndvështrimin e njerëzve dritëshkurtër dhe mendjengushtë. Ja pra Hafidhi na bën me shenjë tek kjo pikë. Ai pohon se si përfundim e fshehta jonë nuk mbetet më e fshehtë.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Pra me sa duket ai në këndvështrimin e tij të një urtaku, ai e sheh se bindja ndaj dëshirës së vetvetes dhe egoizmi janë disa nga fatkeqësitë më të mëdha. Për më tepër këtu rikujtojmë dyvargëshin: “Secila punë që kam bërë, duke iu bindur dëshirës sime më turpëroi; kështu që më doli nami i keq”. Nëse njeriu i cili bindet ndaj dëshirës së tij dhe egoizmit, kur të arrijë një pikësynim në udhën e urtësisë dhe më pas të dashurohet, nëse nuk e anashkalon mendjemadhësinë e tij, ai nuk mund të shkojë më përpara. Mbase për këtë arsye qëllimi i pranishëm këtu është: “Nëse një njeri që ecën në këtë udhë, nuk e lë mënjanë bindjen ndaj dëshirës së tij dhe egoizmit nami i tij mund të dalë për keq”.

Mjeshtër Dinaniu: Tani nëse ne do të pranojmë se nami i tyre për keq, doli vetëm se ata iu bindën dëshirës së tyre, nënvizojmë se kjo nuk është një dukuri, që është e vlefshme vetëm për urtakët. Shtojmë se kjo është e vlefshme edhe për një njeri i cili ndonëse nuk është urtak, por i bindet dëshirës së tij. E thënë ndryshe nëse një njeri i bindet dëshirës së tij kjo nuk mbetet më e fshehtë. Krahas këtyre me sa duket qartë bindja ndaj dëshirës së tij nuk është shprehur në kuptimin negativ. Shprehemi kështu sepse në kuptimin negativ për bindjen e dëshirës së tij nuk është i nevojshëm urtësia. Dëshira ndaj tij i cili ecën sipas kokës së tij, ai i cili nuk kujdeset për të drejtat e të tjerëve, është mëse e natyrshme që nami i tij të dalë për keq. Asyeja që e them këtë është sepse në kuptimin negativ, bindja ndaj dëshirës së vetes nuk ka nevojë as që të jetë urtësi.

Hafidhi nuk ka për qëllim të citojë kështu: “Unë i bindem dëshirave të vetes sime, unë i mora nëpër këmbë të drejtat e të tjerëve dhe për këtë arsye nami im doli për keq”. Hafidhi duke përdorur thënien “hud kami”, pra bindjen ndaj dëshirës së vetes, lë që të nënkuptohet bindja ndaj dëshirës së vetes, pra një lutje shpirtërore, për punë e kryer sipas dëshirës, sepse duhet të ketë një përshtatje me poezitë paraardhëse dhe pasardhëse. Duke u nisur nga fjalët paraardhëse dhe pasardhëse të Hafidhit, pohojmë se dëshira ndaj vetes, nuk është një dëshirë e rëndomtë ndaj vetes. E themi këtë sepse nëse një njeri i rëndomtë, bindet ndaj dëshirës së vetes, nëse i shkel të drejtat e të tjerëve, është mëse eështë mëse e natyrshme që nami i tij nuk do të dalë për mirë. Hafidhi nuk ka për qëllim që të thotë këtë. Duke marrë shtysë nga poezitë e tij paraardhëse dhe pasardhëse, shpalosim se Hafidhi nuk është një njeri që është në këtë ndalesë.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Po keni të drejtë. Ai këtu nënkupton se nëse një njeri arrin në këtë pikë ai është “si kujdestari që gjendet nën veshje”. Pra urtaku nuk duhet të bëjë fjalë për vetveten. E thënë ndryshe nëse ai madhëron vetveten duke thënë: “unë jam kështu dhe unë jam ashtu ejani dhe bëhuni ndjekësit e mi”.

Mjeshtër Dinaniu: Ose dikush emri i të cilit nuk do që të bëhet i ditur... Hafidhi ka jetuar shumë thjeshtë dhe i fshehtë. Ndonëse Hafidhi ka jetuar në një epokë shumë të lashtë, ne edhe sot e kësaj dite nuk jemi në zotërim, të një jetëshkrimi të plotë dhe të vërtetë të Hafidhit. E themi këtë sepse ai ishte i lidhur ndaj parimit të jetesës së fshehtë dhe nuk e zbuloi vetveten. Në një lirikë ai është shprehur “udhëtari dhe urtaku nuk duhet ta rrëfejnë të fshehtën”.

Lëjomëni t’iu bëj të qartë se Hafidhi, ndonëse e ka dashur Halaxhin, sqarojmë këtu se nuk ka asnjë urtak, i cili nuk ka ndjerë dashuri për Halaxhin, ai sërish e ka fajësuar atë. Hafidhi ka shprehur se nëse ai, do ta kishte fshehur vetveten dhe nëse nuk do të kishte cituar fjalinë “Ene’l-Hakk” (Unë Jam i Vërteti), ajo e fshehtë do të kishte qëndruar ashtu siç ishte. Me fjalinë e përdorur “duke iu bindur dëshirës sime”, ai ka për qëllim që të thotë se urtaku ka fshehur vetveten dhe nuk ka shfaqur një mori gjërash. Pra se urtakët nuk i kanë treguar të fshehtat e tyre. Fjala vjen Shejh Ruzbehani Shiraziu e ka treguar të fshehtën. Sërish Bejazid Bistami e ka treguar të fshehtën dhe si rrjedhojë edhe Halaxhi ka thënë fjalinë e njohur “Ene’l-Hakk” (Unë Jam i Vërteti). Pavarësisht këtyre Hafidhi nuk ka treguar asnjë të fshehtë. Ai në asnjë mënyrë nuk ka treguar asgjë, pra është sjellur në mënyrë të disiplinuar. Madje ai ka theksuar se këto fjalë duhet të mbahen të fshehta.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Lirika e Hafidhit plotësohet me këtë dyvargësh:

Huzur-i ger hemi hahi, ez u gaib meshu Hafidh.

Meta ma telka min tehua da’id-i dunja ve ehmilha.

Hafidh, mos u zë befasi, nëse do të arrish praninë e përjetshme.

Kur të kesh arritur tek i dashuri yt lëre atëherë botën dhe gjithçka që ka në të.

Mjeshtër Dinaniu: Pohoj se ky dyvargësh është shumë i rëndësishëm i nderuari Larixhani, sepse Hafidhi këtu ka përdorur fjalën “huzur” (prani). Le ta përmendim edhe njëherë:

Hafidh, mos u zë befasi, nëse do të arrish praninë e përjetshme.

Kur të kesh arritur tek i dashuri yt lëre atëherë botën dhe gjthçka që ka në të.

Nëse më lejoni unë dua ta hap pak kuptimin e fjalës “huzur” (qetësi). Shprehemi kështu sepse fjala “huzur” (pranisë), është një fjalë shumë e rëndësishme në fushën e urtësisë, në gjirin e urtakëve dhe të filozofëve. Ata të cilët merren me filozofinë islame janë në dijeni të koncepteve “ilmu’l-huzuri” (dituria e pranisë) dhe “ilmu’l-husuli” (dituria e përmbledhur). Arsyeja se përse e hprehem kështu është se koncepti “ilmu’l-huzuri” (dituria e pranisë) herë herë përdoret si “ilmu’l-husuli” (dituria e përmbledhur) dhe kjo është një gjë e gabuar.

“Ilmu’l-husuli” (dituria e përmbledhur) është dituria e subjektit dhe objektit, pra dituria që shpjegon se njohësi dhe i njohuri janë të ndryshëm; ashtu siç shikojmë pra për shembull ajo që shohim ne është dituria e lapsit; ndërsa “ilmu’l-huzuri” (dituria e pranisë) është dituria që sqaron se njohësi dhe i njohuri janë e njëjta gjë, si për shembull perceptimi i njeriut për urinë, ose e thënë më shkoqur, perceptimi i njeriut të ekzistencës së tij. Natyrisht të tëra dituritë si përfundim, janë të detyruara që të arrijnë në diturinë e qetësisë, sepse edhe vetë dituria e gjësë që është përfytyruar është si përfundim dituria e qetësisë; Shënim i Përkthyesit). Krahas kësaj ndalesa e qetësisë dhe ndalesa e përmbledhur janë dy gjëra të ndryshme.

Për më tepër, shtojmë se kur njeriu mëson një gjë, kjo e fundit është e pranishme brenda tij, pra ajo përfshihet në diturinë e qetësisë. Fjala vjen kur ju mësoni një gjë mbi galaksive, kjo e fundit nënnkupton se dituria e galaksive, është e pranishme brenda jush. Sa më e lartë të jetë shkalla juaj e diturisë aq më e pranishme do të jetë edhe bota që shtrihet përpara jush.

Lërmëni t’iu kumtoj se me fjalë të tjera, pranojmë se prania e botës brenda jush, është në përpjestim të drejtë, me shkallën e diturisë që zotëroni. Shpjegimet që dhashë deri më tani kanë të bëjnë me njërin nga kuptimet e pranisë. Megjithatë kjo nuk është prania kjo është përmbledhja. Nënvizojmë se nuk ka rëndësi se mbi çfarë çështjeje qoftë ju keni dituri, pra qoftë ajo çështje shpirtërore, ose qoftë ajo çështje e kësaj bote, theksojmë se dituria e asaj çështjeje, gjen praninë e saj brenda jush; pra ajo dituri është e pranishme tek ju.

Besoj se tanimë e keni të qartë se sa vend të gjërë gjen kjo çështje në rrethin tuaj të diturisë. Nuk ka rëndësi nëse një njeri është fizikan, ose mjek, ose kimist, ose sociolog, qoftë edhe dijetari i epokës së tij, përsërisim se dituria është e pranishme brenda tij, është në përpjestim të drejtë me shkallën e diturisë që zotëroni. Megjithatë kjo nuk është prani por përmbledhje. Pra faktikisht pamja është e pranishme në krahun tuaj, që përkthehet se ju zotëroni diturinë e pamjeve. Ne këtë e emërtojmë si “ilmu’l-husuli” (dituria e përmbledhjes). Themi se në diturinë e përmbledhjes ka një dituri në mendjen tuaj por kjo është thjesht pamje. Këto të fundit ju tregojnë të vërtetat. Mirë po prania ku gjendet në këtë mes? Përgjigjemi se prania gjendet në vendin ku mungon mjeti. Nëse ju zotëroni dituri mbi çështjen e botës, por nëse dini ndonjë gjë, ju e bëni të mundur këtë me anë të një mjeti. Epo mirë por me cilën mjet ju jeni i ditur ose e dini?

Fjala vjen ju në këtë çast ju jeni i ditur mbi çështjen e tryezës pra ju e dini atë. Por si është dituria juaj në lidhje me çështjen e kësaj tryeze? Me anë të këtij mjeti. Pra për ta thjshtur më tëj këtë themi se në mendjen tonë ndodhet një pamje e kësaj tryeze dhe kjo pamje është një mjet i cili bën të mundur që ju të arrini tek tryeza, e cila është tanimë e pranishme nëmendjen tuaj. Nënvizojmë se kjo është përmbledhja dhe jo prania. Shtojmë se prania sipas urtakëve dhe filozofëve gjendet në vendet ku mungon mjeti. Tani dua t’iu ilustroj këtë me një shembull. Gjithçka që ju dini është e pranishme brenda jush me anë të diturisë. Por si bëhen të pranishme dituritë brenda jush. Gjithçka që ju dini bëhen të pranishme brenda jush me anë të mjetit. Por si bëhen të pranishme brenda jush vetë dituritë që ju zotëroni?

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Drejtpërdrejtë...

Mjeshtër Dinaniu: Po drejtpërdrejtë, pra dituritë brenda jush bëhen të pranishme benda jush pa praninë e një mjeti. Në të njëjtën mënyrë shikoni vetveten ju jeni në zotërim të pranisë. Vallë a jeni ju në zotërim të një pamjeje që i përket vetes apo ajo është e pranishme brenda vetes suaj?

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Them se ajo është e pranishme brenda vetes sime.

Mjeshtër Dinaniu: Po kjo është pikërisht ashtu. Nëse ju kërkoni që të kuptoni vetveten me pamje, ju nuk do të mund ta kuptoni. Konceptimi juaj ndaj vetvetes nuk është në formën e pamjes. Ju zotëroni praninë brenda jush. Tani le ta thellojmë pak më shumë këtë urtësi.

Në këtë pikë le ta marrim si të mirëqenë, se i Vërteti i Lavdëruari (l.m.t.) kërkon që ju të jeni të pranishëm, ose i Vërteti i Lavdëruari (f.m.t.) kërkon që të jetë i pranishëm brenda jush. Natyrisht se i Vërteti i Lavdëruari (k.m.t.) është i pranishëm në sytë e ne të tërëve. I Vërteti i Lavdëruari (l.m.t.) është i pranishëm kudo. Por ku mungon Allahu (f.m.t.)? Askund. A është Ai i fshehur pranë jush? Natyrisht që jo, sepse është e pakuptimtë për Allahun (k.m.t.) që të jetë i fshehur. Kështu që edhe ne duhet të jemi në zotërim të pranisë. Nëse ne nuk jemi në zotërim të pranisë, atëherë kjo është një prani e njëanshme. Gjithashtu pohojmë se prania e Allahut (l.m.t.) është edhe brenda lëndës, sendeve, maleve dhe kudo. Pra ashtu siç theksojmë se prania e Allahut (f.m.t.) është brenda nesh edhe ne duhet të jemi të pranishëm në sytë e Allahut (k.m.t.). Por si merr jetë prania jonë në sytë e Allahut (l.m.t.)? A është kjo në formën e pamjes?

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Natyrisht që jo.

Mjeshtër Dinaniu: A mund të zotëroni një përfytyrim mbi Allahun (l.m.t.)? Përgjigjemi se çdo lloj përfytyrimi që ju zotëroni ai nuk është prania. Vallë si mund të jemi të pranishëm në sytë e Allahut (f.m.t.)? Në rast se asgjësohen të tëra përfytyrimet në mendjen tuaj mund t’ia dilni mbanë. Por si mund të asgjësohen të tëra përfytyrimet? Kur t’ia kushtoni të tërë qenien tuaj Allahut (k.m.t.). E thënë ndryshe kur të mos ketë mbetur asnjë vepër nga egoizmi juaj. Pra kur t’ia kushtoni të tërë qenien tuaj Allahut (l.m.t.), kur ju t’i përkisni tërësisht Atij...

Një urtak sa bukur e ka thënë: “Sa të kalosh nga Ai gjithçka do të kalojë edhe nga ti”. Pra nëse ti nuk e sheh të Vërtetin e Lavdëruar (f.m.t.) dhe kalon nga Ai, kështu gjithçka do të kalojë edhe nga ti. Por nëse ti kalon të tëra këto të fundit dhe nëse i përket tërësisht të Vërtetit të Lavdëruarit (k.m.t.) këtë herë gjithçka do të bëhet e jotja. Me këtë nënkuptojmë se prania gjendet në vendet ku mungon mjeti. Për këtë dukuri na ka lajmëruar edhe Hafidhi kur është shprehur kështu:

Huzur-i ger hemi hahi, ez u gaib meshu Hafidh.

Hafidh, mos u zë befasi, nëse do të arrish praninë e përjetshme.

Në këtë pikë lind pyetja: “Por vallë cili është Ai të cilit iu është drejtuar?” Themi se Ai është i dashuri i tij real i Vërteti i Lavdëruari (l.m.t.). Me këtë dyvargësh Hafidhi ka dashur të thotë, mos u zë në befasi nga Allahu (f.m.t.), qoftë edhe për një çast të vetëm, sepse zënia në befasi nga Allahu (k.m.t.) nuk është prani. Madje as zotërimi i një përfytyrimi për Allahun (l.m.t.) nuk është prani. Nëse ju jeni në zotërim të një përfytyrimi për Allahun (f.m.t.) atëherë ju nuk keni prani. Ti duhet t’ia kushtosh të tërë veten Atij, duhet të bëhesh i Atij në mënyë që gjithçka të bëhet e jotja.

Pasi Hafidhi ka shprehur: “Nëse do të arrish praninë e përjetshme, mos u zë në befasi nga Ai qoftë për një çast të vetëm”, ka thënë edhe vargun e dytë, i cili është si vijon: “Meta ma telka men tehua, de’id-i dunja ue ehmilha”, që përkthehet “Kur të dëshirosh që të takohesh, lëre botën dhe gjithçka që ka në të”. Me fjalinë “meta ma telka”, nënkuptojmë ai i cili dëshiron të takojë... kohën në të cilën do të takohesh me njeriun që kërkon. Me fjalë të tjera takimi me të Vërtetin e Lavdëruar (k.m.t.). Në fakt thënia “Mulaku Rabbihim” kalon në Kur’anin Famëlartë dhe ka kuptimin “Kur do të takohen me Zotin e tyre”. Hafidhi nuk e ka përdorur këtë thënie duke e shpikur nga vetja. Pra me fjalinë “Meta ma telka” nënkuptojmë kohën kur do të takohen me Allahun (l.m.t.). Ndërsa me fjalinë “men tehua” nënkuptojmë kur do të kërkosh të takohesh, pra kur të dëshirosh të takohesh. Pra kur të kërkosh të takohesh me të dashurin e vërtetë... Por cili është kushti nëse ti dëshiron që të takohesh me të Vërtetin e Lavdëruar dhe të dalësh në praninë e Tij? Përgjigjia është “de’id-i dunja ue ehmilha” që përkthehet “lëre botën dhe gjithçka që ka në të”, pra nëse kalon gjithçka atëherë do t’i përkasësh Atij.

Dr. Ismail Mensur Larixhani: Po kjo është e vërtetë. Mjeshtri ka cituar “Nëse do të arrish praninë e përjetshme, mos u zë në befasi nga Ai” dhe nuk ka cituar mos u fshih nga Ai. Hafidhi është shprehur kështu sepse Allahu (f.m.t.), ashtu siç është përmendur në ajetin kuranor “ue hue bi kuli shejin shehid”, që do të thotë“Ai është dëshmitar i gjithçkaje”. Pra edhe nëse kërkojmë ne Ai nuk do të fshihet, sepse Ai është dëshmitar i gjithçkaje. Por në një vend tjetër Hafidhi thotë “Ja Rabb, be ke shajet guft, in nukte ke der alem ruhsar-i kes ne numud an shahid-i herxhai” (O Zot, kujt duhet t’ia thuash këtë çështje në botë, kur Ai është dëshmitar i gjithçkaje, Ai nuk ia tregon fytyrën e Tij askujt). Në këtë pikë ngremë pyetjen: “Vallë si do të arrihet në praninë e tij nëse Ai nuk ia tregon fytyrën e Tij askujt?”

Mjeshtër Dinaniu: Po keni të drejtë. Ju pyetët një pyetje shumë të bukur. Pyetja që ju shtruat ka të bëjë me një çështje të cilën unë e kam shqyrtuar më parë. Në këtë çështje kam sqaruar “hem ruhsare ne numajed” (Ai edhe nuk e tregon fytyrën) dhe “hem didar mi kuned” (edhe takohet).

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: E thënë ndryshe Ai është dëshmitar i gjthçkaje.

Mjeshtër Dinaniu: Po kjo është një e vërtetë, sepse Ai është dëshmitar i gjithçkaje. Pra ndonëse ai gjendet kudo, sërish Ai nuk e tregon fytyrën e Tij. Këtë dua të ilustroj me një tjetër varg në të cilin kumtohet: “Didar mi nemaji u perhiz mi kuni” (Ti e takon por i druhesh). Pra edhe takohesh edhe i druhesh. Por vallë cili është kuptimi i kësaj fjalie? Pra Ai është i pranishëm ne çdo vend. Rikujtojmë këtu se në ajetin kuranor thuhet “ue hue bi kuli shejin shehid”, që do të thotë “Ai është dëshmitar i gjithçkaje”. Vëmë theksin se me të vërtetë ajeti i lartpërmendur kuranor është njëra nga mrekullitë e Kur’anit Fisnik.

Rishtas pohojmë se me fjalën “shehid”, nënkuptojmë atë që jep dëshminë, dëshmitarin, atë që ka prani dhe që është në çdo vend. Por në të njëjtën kohë Ai nuk e tregon fytyrën e Tij. Tani shtrojmë pyetjen: “Mirë por çfarë do të thotë se Ai nuk e tregon fytyrën e Tij?” Themi se me këtë nënkuptojmë se mendja juaj nuk është e aftë që ta përfytyrojë këtë. Ai ndonëse shpalos praninë e tij në çdo vend; megjithatë mendja juaj nuk është në gjendje për ta konceptuar praninë e tij. Ju kërkoni që ta përfytyroni Atë duke e futur brenda një kallëpi. Ju kërkoni që t’i jepni Atij një shëmbëlltyrë të arsyeshme, ose kërkoni që Ai t’u shfaqet përpara syve tuaj, ose kërkoni që t’i jepni Atij jetë në mendjen tuaj. Citojmë se këto janë kleçkat tona dhe jo të Atij.Arsyeja e shprehjes kështu është sepse ne nuk mund të konceptojmë ndonjë gjë pa e futur fillimisht atë në një kallëp.

I nderuar Larixhani, lërmëni t’u bëj të qartë, se gjithçka që ju konceptoni, kjo e fundit ka kallëpin e saj. Ju lutem më jepni përgjigje për pyetjet e mëposhtme: “Vallë a është e mundur që të konceptoni një gjë e cila nuk ka një kallëp të caktuar dhe një kufi të caktuar? Vallë a ka mundësi që ju të konceptoni një gjë e cila është e pafund?” Ja ku po ua them unë për të qenë të në gjndje që të konceptoni të pafundmen ju duhet të jeni i pafund. Megjithatë gjithçka që zë vend në mendjen tuaj është e kufizuar dhe ka një kallëp të caktuar, sepse vetë mendja juaj është një lloj kallëpi dhe si rrjedhojë edhe konceptimi juaj është një kallëp. Duke u mbështetur në këtë arsyetim vijojmë duke thënë se syri juaj është një kallëp, veshi juaj është një kallëp, organi juaj i nuhatjes është një kallëp, ndjenja juaj e shijimit është një kallëp, ëndrra juaj një kallëp, vegimi juaj është një kallëp, madje edhe vetë mendja juaj është një kallëp.

Në fakt mendja juaj koncepton përbërjet pra ajo zotëron një kornizë. Kështu që ne pranojmë se ju nuk mund të përfytyroni një gjë e cila nuk ka kornizë dhe kufi. Si rrjedhojë me ajetin e sipërcituar kuranor në të cilin thuhet “ue hue bi kuli shejin shehid”, që do të thotë “Ai është dëshmitar i gjithçkaje”, ose e thënë ndryshe Ai është i pranishëm në çdo vend; e megjithatë unë duke menduar se unë jam një kallëp dhe se gjendem brenda një kallëpi, pra se ekzistenca ime është në zotërim të një kallëpi dhe se mendimi im është në zotërim të një kallëpi, kjo në të vërtetë nënkupton se vargu “Ai nuk e tregon fytyrën e Tij”, pra në të vërtetë kallëpi im i konceptimit nuk është në gjendje ta konceptojë këtë.

Por a duhet të më pushtojë mua humbja e shpresës krahas kësaj? Jo. Hafidhi na e ka dhënë edhe përgjigjen e kësaj pyetjeje në pjesën e fundit të lirikës. Ai jo më kot ka cituar: “Nëse do të arrish praninë e përjetshme, mos u zë në befasi nga Ai”. Por çfarë do të thotë të lëmë mënjanë kallëpet? Kjo përkthehet si mos u mundo që të kuptosh Allahun me diturinë e përmbledhjes. Mos u mundo që ta kuptosh Atë me Librin, mos u orvat që ta përfytyrosh Atë. Mos thuaj unë ia dola mbanë që ta përfytyroj, unë kam këtë lloj konceptimi dhe e kuptova në këtë mënyrë. Nëse do që të arrish tek ndalesa e pranisë, pra për të arritur tek ndalesa e pranisë, duhet ta dish se është e nevojshme që të kalosh nga ndalesa e përmbledhjes.

Me fjalët të fshihesh nga Ai nënkuptojmë që të të vështrosh vetveten. Për sa kohë që vështron vetveten, atëherë je i fshehur nga Ai. E thënë ndryshe fshehja nga i Vërteti i Lavdëruari (k.m.t.), nënkupton vështrimin e vetvetes, drejtimin tek vetvetja. Për sa kohë që shikon vetveten, atëherë je i fshehur nga Ai. Por nëse nuk e shikon vetveten dhe duke qenë se si vetvetja ashtu dhe konceptimet e vetvetes janë kallëpe dhe nëse nuk e shikon kallëpin e konceptimeve të vetvetes, atëherë do të arrish. Ashtu siç ka përkufizuar edhe Hafidhi “Nëse do të arrish praninë e përjetshme, mos u zë në befasi nga Ai”. Pra përmbledhim duke thënë se me fjalinë “Mos u zë në befasi nga Ai”, nënkuptojmë lënien mënjanë të kallëpeve të vetes.

“Meta ma telka men tehua, de’id-i dunja ue ehmilha”.Me këtë varg nënkuptojmë se kur të dëshirosh takimin me atë që do, lëre botën dhe gjithçka që ka në të. Gjithashtu përmendim se kur të lësh mënjanë kallëpet, atëherë do ta shohësh Atë, pra do të arrish në praninë e Tij. Rishtas shtojmë se duke qenë se Ai zotëron praninë, si rrjedhojë edhe ti do të jesh në zotërim të pranisë. Ja pra kjo është ndalesa e njëjësimit.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Disa herë ndodh që përpara njeriut të shtrihet një perde, një mbulesë. (Një pengesë e cila pengon që të arrijë tek e vërteta).

Mjeshtër Dinaniu: Po kjo është e vërtetë. Pra në fakt ti je mbulesa e vetvetes. Hafidhi në një tjetër vend e ka thënë këtë më shkoqur: “Tu hud hixhab-i hudi Hafidh, ez mijan berhiz”, që do të thotë “Ti je mbulesa e vetvetes Hafidh, çohu nganjëherë”. Pra kur ne shikojmë vetveten nuk mund ta shohim Atë dhe e kundërta, kur ne nuk shikojmë vetveten atëherë e shikojmë Atë.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Kumtojmë se vargu “Meta ma telka men tehua” që përkthehet “Kur të kesh arritur tek i dashuri yt”, është shumë i bukur. Në mos gabohem folja “telka” (të kesh takuar) rrjedh nga e njëjta rrënjë siç rrjedh edhe emri “mulakat” (takim)?

Mjeshtër Dinaniu: Po kjo është e vërtetë. Folja “telka” merr kuptim si takim dhe takoj. Me fjalë të tjera takimi yt do të bëhet i mundur, vetëm atëherë kur të kesh lënë gjithçka. Ky është një përfundim i arsyeshëm. Pra ai nuk ka cituar eja dhe lëre pas mbarimit të takimit. Sërish me vargun “Meta ma telka men tehua ose tehui” që përkthehet “Kur të kesh arritur tek i dashuri yt”, nënkupton pas realizimit të takimit dhe pas arritjes së të Vërtetit të Lavdëruarit (l.m.t.) vetvetiu ke harruar gjithçka. Pra ky është përfundimi “i harrimit të botës dhe i gjithçkaje”.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Në sa në vend të rrezikshëm dhe të vështirë i paska dhënë fund lirikës së tij.

Mjeshtër Dinaniu: Po në fakt ai e ka përfunduar, në një vend shumë të vështirë, sepse është lirika e parë e gazelit të Hafidhit. Këta pra janë kleçkat, shqetësimet dhe vështirësitë që ai ka përmendur në fillim. Pra me këtë nënkuptojmë se fundi i lirikës është rikthyer rishtas në fillim. Hafidhi këtu në fakt ka kryer udhëheqjen, të cilin ju e cituat më parë ose drejtimin. Ai i ka lidhur të tëra dyvargëshet me një zinxhir. Pra theksojmë se çështja për të cilën bën fjalë vargu de’id-i dunja ve ehmilha që përkthehet silëre botën dhe gjithçka që ka në të nuk është aspak një çështje e lehtë.ne mund të themi vetëm fjalët e saj. Këto në fakt janë vështirësitë që janë cituar në dyvargëshin e mëparshëm “Në një natë pis të errët frika frika dhe një gjeratore po kaq e tmerrshme” Shtojmë se fjalët e Hafidhit, janë të lidhura me njëra-tjetrën, si hallka të një zinxhiri dhe nuk janë të shkëputura.

Në këtë kontekst ai ka thënë edhe vargun “ngjyrose sexhxhadenë me verë”, pra me këtë ai ka nënkuptuar që të lësh gjithçka. Me fjaë të tjera mos u hiq si asket, mos u shit si besimtar, mos thuaj duke u mburrur unë bëra kështu dhe unë bëra ashtu. Pra duhet të heqësh dorë nga një mori gjërash.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Pra kjo pra është edhe kuptimi i urtësisë së dëlirë dhe të kulluar të Hafidhit.

Mjeshtër Dinaniu: Me të vërtetë Hafidhi ishte një njeri i jashtëzakonshëm. Ai ishte një udhëtar, një poet, një urtak, një njeri shumë i fshehtë, i cili ia doli mbanë që ta fshihte mirë veten. Madje ai këshilloi edhe të tjerët për këtë. Natyrisht se jeta e tij nuk ishte pa andrralla. Por të paktën ai nuk pati të njëjtin fat me atë të Ajn Kudatit. Ai nuk pati as fatin e Halaxh Mensurit. Ai ishte i kujdeshëm dhe jetoi në mënyrë të fshehtë. Ai nuk zbuloi gjithçka. Ai parapëlqeu që të fliste pas perdes. Në fakt ai tha gjithçka që kanë thënë urtakët, por këtë e bëri gjithmonë pas perdes në mënyrë simbolike. Për hir të vërtetës pranojmë se tërësia e thënieve të Hafidhit është simbolike.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Por për njohësit e zemrës kjo është e qartë.

Mjeshtër Dinaniu: Po pohoj se për njohësit e zemrës kjo është e qartë.

Dr. Ismail Mensur Larixhani: Mjeshtër në këto çaste duam të arrijmë në një përfundim. Unë kam folur me shumë njerëz, nga të tëra shtresat dhe nivelet e diturisë dhe kam arritur në përfundimin se me të vërtetë njeriu ndikohet kur i lexon këto lirika. Madje njëri nga komentuesit shprehu, se njëra nga shkaqet e këtij ndikimi, është se perlat në zemrën e Hafidhit i përkisnin fronit të Allahut.

Mjeshtër Dinaniu: Këtu nuk dua të them se Hafidhi njihte “lisanu’l-gajbin” (gjuhën e së fshehtës), mrekullitë dhe fuqitë çudibërëse; por njëra nga tiparet e ngjashme të fuqive çudibërëse të Hafidhit është pikërisht ashtu siç e përshkruat. Kështu që Hafidhin e lexojnë dhe e pëqejnë urtakë të rëndomtë. Ndërsa urtakët e shtresës së lartë ndihen shumë të kënaqur nga poezitë e tij dhe pothuajse mbyten në urtësinë e tij. Çdo njeri që di persisht i lexon dhe ndihet i kënaqur nga poezitë e tij. Duke patur parasysh se çdo njeri, që vjen nga një shtresë e ndryshme, përfiton nga poezitë e Hafidhit, duke u mbështetur në aftësinë e tij, është më të vërtetë një dukuri e çudibërëse, në këndvështrimin e fjalëve të Hafidhit.

Ata të cilët e kanë emërtuar Hafidhin si njohës të gjuhës së fshehtës kanë thënë të vërtetën, sepse fjalët e tij janë fjalë të fshehta. Fjalët e Hafidhit burojnë pikërisht nga brendia e anës shpirtërore. Në këtë kontekst fjalët më të pastra dhe më të qarta shfaqen në poezitë e tij si një ujë i dëlirë dhe i kulluar. Njerëzit ndikohen jo vetëm nga fjalët e tij, por edhe nga oratoria dhe bukurshkrimi i tij, rima dhe kuptimi i tyre. Nuk ka asnjë njeri i cili di persisht, i cili ndonëse ka lexuar lirikën e Hafidhit, nuk mund të mos jetë ndikuar. Ky është një tipar i Hafidhit dhe ne nuk e shohim këtë tipar në asnjë poet tjetër. Kjo është arsyeja kryesore se përse diuani (përmbledhja e poezive) i Hafidhit është i pranishëm në çdo shtëpi. Ka shumë pak shtëpi iranianësh të cilët nuk e kanë diuanin e Hafidhit. Në shtëpitë e iranianëve gjejmë diuanin e Hafidhit pas Kur’anit Famëlartë.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Mjeshtër sipas meje njëri nga komentuesit ka kryer një shpjegim shumë të bukur, në lidhje me dyvargëshin e parë, të cilin e lexuam pak më parë. Ndërsa për sa i përket vështirësive që ceken në dyvargëshin: “Mbushës gotash, rrotulloje gotën, jepja të tërëve, jepma dhe mua. Sepse dashuria në fillim u duk e lehtë, por më pas solli shumë kleçka, Hafidhi sqaron se ato janë vështirësitë që kalojnë në dyvargëshin e fundit “dunja ue ehmilha” (bota dhe gjithçka që ka në të). Pra ndonëse njeriu jep me mijra fjalë ai nuk arrin që t’i mbajë ato në kohë.

Mjeshtër Dinaniu: Ju lutem tregohuni të kujdesshëm, sepse lënia e botës është diçka e lehtë ta thuash por jo ta zbatosh. Kjo është ndalesa e ligësisë. Ne këtu vetëm po flasim për ndalesën e ligësisë. Me lënien e botës nuk nënkuptojmë bërjen asket dhe tërheqjen në një anë. E themi këtë sepse Hafidhi nuk i ka punët mirë me asketizmin. Asketi edhe mund të mos e ketë lënë botën, ashtu siç ka edhe njeëz, të cilët janë bërë robër të asketizmit. Asketi ka edhe një botë tjetër. Një asket i cili e ka lënë botën me krenari është më i robëruar se sa njerëzit e kësaj bote.

Fjalët “de’id-i dunja ue ehmilha” (lëre botën dhe gjithçka që ka në të) janë shumë të rëndësishme. Pra kur ju të kaloni nga vetveteja dhe të asgjësoheni në prani të Allahut atëherë do të arrini në ndalesën e ligësisë. Sepse me fjala “ehmilha” ka të bëjë me gjithçka tjetër përveç Allahut. Nëse ne tërhiqemi në një anë, duke thënë se unë u bëra adhurues, asket, atëherë kjo është një punë që buron nga mburrja. Ja pra Hafidhi si fillim e ka nisur nga kjo kleçkë duke shpalosur . Sepse dashuria në fillim u duk e lehtë, por më pas solli shumë kleçka. Ashtu siç kam pasqyruar edhe më lart, dyvargëshet e tij janë të lidhura, me njëra tjetrën si hallkat e një zinxhiri.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Bejazid Bistami këtë ka patur për qëllim, kur ka thënë se nga mijra njerëz, njëri nuk ia doli mbanë, që të arrinte pikësynimin. Këtij mendimi i bashkangjitet edhe Muhammed Attari, i cili ka shprehur se në këtë pikësynim, arrin vetëm njëri nga qindra mijra njerëz.

Mjeshtër Dinaniu: Po kjo është e vërtetë dhe njëri nga ata është pikërisht Hafidhi.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Mjeshtër lejomëni t’iu rrëfej, se kur njeriu i lexon këto lirika, ai përfshihet nga një ndjenjë tejet e thellë. Ose më saktë sikur ai krijon lidhje me një botë tjetër përveç të tijës. Ndonëse burimi e kësaj ndjenje, është gjendja shpirtërore e njeriut, ky i fundit disa herë nuk arrin që ta gjejë atë. Vallë cili është mendimi juaj, si një njeri i cili ka lexuar këtë diuan dhe është një njohës i koncepteve të urtësisë dhe renditjeve të filozofisë të tij?

Mjeshtër Dinaniu: I nderuar Larixhani, në fakt bota tjetër, të cilën sapo e cituat është e pakuptimtë. Ajo botë tjetër në fakt është vetvetja e njeriut. Kleçka e vetme e njeriut është befasia. Çdo njeri ka një përmase të shpirtërores, sepse në këtë botë nuk ka asnjë njeri i cili nuk zotëron shpirtëroren. Shprehemi kështu sepse njeriu nuk mund të jetojë pa shpirtëroren. Që në çastin kur njeriu shkel në këtë botë ai është në zotërim të shpirtërores. Si rrjedhojë bota e shpirtërores nuk është një botë e ndarë, ajo është pikërisht bota e njeriut, sepse vetë njeriu është pjesë e shpirtërores. Krahas kësaj ai ndonëse mashtrohet aq shumë nga ana e jashtme dhe merret aq shumë me të sa harron përmasën tjetër atë të brendshme. Ajo botë nuk është e ndarë nga shpirtërorja.

Përmasa shpirtërore nuk është e ndarë nga njeriu. Vendi ku do të shkojmë nuk është i ndarë nga ana shpirtërore. Kjo e fundit është e pranishme në natyrën tonë, ose e thënë ndryshe ajo gjendet brenda çdo njeriu. Ndonëse përmasa shpirtërore kanjë korridor, por detyrimet e tepërta, punët sipërfaqësore, epshet, robëritë e kësaj bote dhe kushedi se sa thjeshtësira dhe vogëlsira të kësaj bote në të cilat jemi zhytur, na e mbajnë të fshehtë përmasën tonë shpirtërore. Pothuajse përmasa jonë shpirtërore ka dalë me pushime. Gjendja shpirtërore nuk është jashtë nesh ajo ndodhet brenda nesh. Çfarë do lloj gjëje që të jetë ajo ka zënë vend brenda njeriut. E thënë ndryshe ajo derë është gjithmonë e pranishme, por vetë njeriu e ka mbyllur vetvetiu. Megjithatë ai e mbyll atë duke vështruar në anën tjetër. Pra ai duke u larguar nga vetvetja i drejtohet përmasave të epshit.

Si rrjedhojë nëse njeriu zotëron sytë ashtu siç përshkruhet në Kur’anin Fisnik “E lem nexhal lehu ajnejn ue lisanen ue shefetejn?” ose siç përkthehet “A nuk i dhuruam njeriut dy sy dhe dy buzë?” Pohojmë se është e vërtetë se ndonëse njeriu ka dy sy të jashtëm por krahas kësaj ai ka edhe dy sy të brendshëm. Por çfarë nënkuptojmë me dy sy të brendshëm? Me njërin nga sytë tanë shohim punët e jetës sonë; deri këtu nuk ka asgjë të keqe sepse ne duhet të jetojmë. Ndërsa syri tjetër është i drejtuar ndaj së brendshmes. Ne fatkeqësisht e mbyllim syrin i cili është i drejtuar ndaj së brendshmes dhe shohim vetëm ndaj të jashtmes. Nëse do të kishim parë me të dy sytë, pra aq sa kemi parë këtë botë, do të kishim parëedhe anën tonë të jashtme, pra nëse do t’i kishim zotëruar të dy sytë, pra nëse do t’i kishim parë edhe anën tonë të jashtme edhe atë të brendshme, atëherë kjo e fundit nuk do të na mbahej e fshehtë.

Kur bëhet fjalë për këtë botën tjetër, disa njerëz hidhen menjëherë, duke thënë ku është kjo botë, unë nuk mund të shkoj atje, ai vend nuk është bota ime, ai vend është një botë tjetër. Jo nuk është aspak ashtu, asgjë tjetër nuk është e re për ne, gjithçka na përket ne dhe gjithçka është krijuar për ne. I nderuar Larixhani duhet ta dini, se ndonëse bota është krijuar për njeriun, ose më saktë le të themi se gjithçka është krijuar për njeriun, ne vijojmë të privojmë vetveten. Kjo nënkupton se nuk është më e nevojshme që të sqarojmë fjalën “tjetër” pra më mirë të mos e themi.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Shumë mirë mjeshtër gjithçka ishte shumë e bukur. Shpresojmë që edhe ndjekësit tanë të nderuar të kenë përfituar. Nëse do Allahu do të takohemi sërish me ju në një program tjetër, duke bërë të ditur natyrisht shpjegimet e Hafidhit... Rishtas duke shpresuar se së bashku, do të takohemi në tjetër program, ju përshëndesim bashkë me Mjeshtrin duke iu uruar mirëmbetshi.

Burimi : Medya Şafak