Në artikullin që gjendet në duart tuaja, ne do të ilustrojmë shpjegimin e dyvargëshit të lirikës së parë të diuanit të Hafidhit, me interpretimin e Dr. Ibrahimi Dinaniut.  Natyrisht se e tëra kjo është urtësi, në lirikën që lexuam pak më parë “men be numudem sad ihtimam ueli ne shud” (unë tregova njëqind përkujdesje por nuk ia dola). Vallë a ka për qëllim ai dehjen nga vera e rrushit?! Sigurisht që jo sepse vera e rrushit, nuk do njëqind përujdesje, për më tepër të dehurin nga vera e rrushit, nuk e gjen gjë sepse thotë: “por nuk ia dola”.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani:

Mbushës gotash, rrotulloje gotën, jepja të tërëve, jepma dhe mua.

Sepse dashuria në fillim u duk e lehtë, por më pas solli shumë kleçka.

 

Flladi i mëngjesit, me shpresën e nuhatjes së erës së miskut, kur shpalosi flokët mbi ballin e të dashurit.

Si u përgjakën zemrat nga përdredhjet e atyre flokëve të bukur me aromë!

 

Çfarë sigurie për jetën, kanë itineraret e udhës, që shkojnë tek e dashura?

Rrapëllima, po vajton duke thënë: “Lidhni zemrat”.

 

Nëse Udhërrëfyes Mugani të thotë: “Ngjyrose sexhxhadenë me verë”, mos ngurro por bëj si të thonë.

Sepse udhëtarët, janë në dijeni të konakëve, udhëve dhe pikësynimeve.

 

Një natë pis e errët... frika e valës dhe një gjeratore po kaq e tmerrshme.

Ata të cilët ecin urtë e butë në bregdet, si do ta dinë gjendjen tonë?

 

Secila punë që kam bërë, duke iu bindur dëshirës sime më turpëroi; kështu që më doli nami i keq.

Vallë si është e mundur, që e fshehta që flitet aq shumë nëpër mbledhje, të qëndrojë sërish e fshehtë?

 

Hafidh, mos u zë befasi, nëse do të arrish qetësinë e përjetshme, të lidhesh me të dashurin tënd.

Kur të kesh arritur tek i dashuri yt lëre atëherë botën, braktise dynjanë.

Paqja qoftë mbi ju ndjekës të dashur, miq të nderuar dhe ndjekësit e sinqertë të programit të urtësisë. Shpresojmë që viti i ri islam, do të jetë një burim mirësie, nderi, mëshire dhe krenarie për ju ndjekës të nderuar. Ashtu siç e dini dhe ju ne kemi një copë herë, që kemi filluar programin me titull: “Diuani i Hafidhit”. Madje me rastin e vitit të ri islam, kemi botuar për ju ndjekës të nderuar lirikën me titull: “Baharejni” (Dy Verat) (Emri i përgjithshëm i odeve të përfytyrimit të verës, që kryhet në pjesën e fatlumit, Shënim i Përkthyesit).

Ndërsa në ditën e sotme, ne do të kalojmë në hetimin e lirikës, që lexuam pak më parë. Kjo lirikë, është një lirikë e mbushur, me shumë të fshehta të Hafidhit. Ne do të përfitojmë nga mjeshtri i nderuar dhe do të heqim perdet e së fshehtës nga kjo lirikë, me ndihmën e mendimeve dhe urtësisë së mjeshtrit. Shumë mirë mjeshtër i nderuar, tanimë jemi në një vit të ri dhe miqtë presin një mesazh nga ju.

Mjeshtër Dinaniu: Nëse do Allahu (f.m.t.), viti i ri do të jetë një vit i bekuar për botën muslimane. Po është e vërtetë, se ashtu siç cekët edhe ju zotëri i nderuar, ne ndodhemi në stinën e verës dhe e nisëm programin me lirikën e Hafidhit. Lërmëni t’iu them se kjo është lirika e fillimit të Hafidhit. Pra lirika e parë në diuanin (përmbledhjen) e Hafidhit.

Ala ja ejjuhe’s-saki edir kasen uenauilha.

Ki Ashk asan numud euuel ueli uftad mushkilha.

Mbushës gotash, derdhe gotën, jepja të tërëve, jepma dhe mua.

Sepse dashuria në fillim u duk e lehtë, por më pas solli shumë kleçka.

Po pohoj se kjo është lirika e parë, në diuanin e Hafidhit, një “mulemma”. Me termin “mulemma”, nënkuptojmë një dyvargësh lirik, një varg i së cilës është në persisht, ndërsa vargu tjetër është në arabisht. Ja pra këtu Hafidhi e ka filluar me një mulemma dhe e ka zënë fill dyvargëshin në arabisht.

Biseduesi i tij është mbushësi i gotave: me fjalën “kasen”, nënkuptojmë gotën e verës, ndërsa me fjalën “edir” nënkuptojmë “vazhdo”, “ktheje”, “rrotulloje”, “derdhe”. Pra nënkuptojmë derdhe dhe rrotullojmë, por jo njëherë, as dy herë dhe as tri herë, por vazhdimisht, gjithmonë...

Ndërsa me fjalën “uenauilha”, nënkuptojmë “jepma dhe mua”. Mirë por në këtë pikë duhet të pyesim: “Kush është mbushësi i gotave?”, “Cila është ajo gotë?” dhe “Çfarë gote është ajo gotë e cila duhet të rrotullohet vazhdimisht?!” Gota që ne njohim nuk mund të rrotullohet vazhdimisht. Në këtë botë asgjë nuk mund të rrotullohet në vazhdimësi. Gjithçka është kalimtare dhe e kufizuar dhe është në një masë të caktuar. Ndërsa kjo gotë kërkon një rrotullim të përjetshëm.

Citova se me fjalën “edir”, nënkuptojmë “vazhdo” dhe me fjalën “uenauilha”, nënkuptojmë “jepma dhe mua”. Shtoj se këtu kërkohet një gotë që të deh, por çfarë është ajo gotë dhe çfarë është dehja e saj? Dhe dehja e asaj gote të cilën e kërkon Hafidhi vjen pas. Shohim se dashuria në fillim u duk e lehtë, por më pas solli shumë kleçka. Dehja e saj është tek dashuria.

Them se ky tipar, që ai e ka përmendur, është një tipar shumë i spikatur, së cilit nuk iu është kushtuar shumë rëndësi. Këtu Hafidhi ka prekur një pikë shumë elegante, sepse ai është vënë pas gotës që ka të bëjë me dashurinë. Ajo diçkaja që është shkaku i dashurisë është pikërisht dashuria dhe urtësia.

Dashuria pa urtësi nuk mund të ngjisë. Një qenie së cilës i mungon urtësia nuk mund të jetë e dashuruar. A e vini re këtë i nderuar Larixhani? Dashuria nuk ka kuptim në vendin ku mungon urtësia. Nëse njëri aludon se është i dashuruar, por nuk është në zotërim të një urtësie mbi të dashurën e tij, atëherë fjala e tij është e pambështetur. Ai njeri duhet të zotërojë urtësinë, të paktën në të njëjtën masë, sa ushqen dashurinë për të dashurin e tij, sepse burimi i dashurisë është urtësia. Ata të cilët shpallin luftë mes dashurisë dhe urtësisë janë duke gabuar rëndë, sepse thelbi i dashurisë është urtësia dhe se urtësia pa dashuri nuk është dashuri por instinkt.

Megjithatë pika të cilën ka shpalosur Hafidhi në vargun e dytë është tejet e spikatur.

Ki Ashk asan numud euuel ueli uftad mushkilha.

Sepse dashuria në fillim u duk e lehtë, por më pas solli shumë kleçka.

Vallë si është e mundur që dashuria në fillim u duk e lehtë? Përcaktojmë se me fjalën “nemuden”, nënkuptojmë “të dukesh”, pra “u duk e lehtë”; por në të vërtetë nuk është aspak e lehtë. Duam të sqarojmë se fjala “nemud”, është e ndryshme nga fjala “bud” dhe se fjala “nemud”, buron nga fjala “nemuden”, pra “dukej e lehtë”. Me fjalë të tjera ashtu dukej, por në fakt nuk ishte ashtu, në të vërtetë nuk ishte e lehtë. Ajo vetëm sa u duk e lehtë, pra ne e pamë dahurinë si të lehtë; e megjithatë “ueli uftad mushkilha”, pra “solli shumë kleçka”. Ose e thënë ndryshe kleçkat që ndjekin pas dashurinë. Por cilat janë kleçkat e dashurisë? Hafidhi e shpjegon këtë në lirikat vijuese.

Dashuria fillon me një shfaqje. Ajo bie si një rrufe, e cila është rrufeja e urtësisë. Kjo është shfaqja, ose më saktë shfaqja e bukurisë. Dashuria zë fill me një pamje të bukurisë dhe duket e lehtë. Por kur hyjmë në udhën e dashurisë, pra për të arritur nga kjo shfaqje tek shfaqësi i saj, është pikërisht kjo shfaqje që iu fton tek shfaqësi. Bukuria fton tek i zoti i bukurisë. Hyrja në udhën e dashurisë dhe hyrja në udhën e shfaqjes dhe arritja tek shfaqësi, sjell me vete shumë kleçka dhe vështirësi të mëdha. Nëse pyesim: “Përse?”, përgjigjemi se udha e saj është e pafund. Udha e saj është e pafund dhe e rrëpirë. Pra nuk është një udhë e hapur dhe e sheshtë. Njeriu në çdo sekondë të saj përballet me një vështirësi dhe kleçkë të re.

Ki Ashk asan numud euuel ueli uftad mushkilha.

Sepse dashuria në fillim u duk e lehtë, por më pas solli shumë kleçka.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani:Mjeshtër këtu një pyetje del në rendin e ditës: Normalisht njeriu dashurohet për të arritur qetësinë, për të arritur sigurinë dhe përsosmërinë. Ndërsa në kuptimin e jashtëm dhe të brendshëm, njeriu dashurohet për të shpëtuar, nga mjerimet dhe gjërat të cilat e kanë robëruar. Por si ka mundësi që njeriu përballet me këto vështirësi, ndërsa ai shkon pas dashurisë me këtë qëllim? Kjo është e para...

E dyta është kjo: Ala ja ejjuhe’s-saki edir kasen uenauilha.

Mbushës gotash, rrotulloje gotën, jepja të tërëve, jepma dhe mua.

Sipas mendimi tim, përgjigjeja e këtyre të dyjave ka ndërruar vend, pra në fakt përgjigjeja mund të gjendet në dyvargëshin e parë. Çfarë lloj vështirësie që ai kërkon nga mbushësi i gotave që të rrotullojë gotën dhe që ai të zgjidhë kleçkën? Unë kam parë në katër ose pesë komentime tëKur’anit Famëlartë, por nuk kam mundur që të gjej përgjigjen. Ju lutem na ndriçoni me atë këndvështrimin tuaj prej intelektuali. Për më tepër në dyvargëshin e dytë dalin në dritë vështirësitë e dashurisë. Hafidhi e jep vetë përgjigjen në dyvargëshin e dytë:

Be bu-ji nafe-ji kaher saba, dhan turre bugshajed.

Dhitab-i xha’d- mushkinesh, çe hun uftad der dilha.

Flladi i mëngjesit, me shpresën e nuhatjes së erës së miskut, kur shpalosi flokët mbi ballin e të dashurit.

Si u përgjakën zemrat nga përdredhjet e atyre flokëve të bukur me aromë!

Po kjo është e saktë, por përpara se të kalojmë në këtë dyvargëshin e dytë, do t’iu luteshim që të na kthenit përgjigje për këtë pyetje.

Mjeshtër Dinaniu: Tani si fillim le të cekim thënien tuaj: “Njeriu dashurohet që të gjejë qetësinë”. E para njeriu nuk ka për qëllim që të dashurohet. Pra ju nuk mund të vendosni se kur do të dashuroheni, sepse dashurua nuk mund të ndodhë me vendimmarrje. Pra ndonëse ne shprehim se unë mund të shfaq dëshirën për të qenë i dashuruar por kjo nuk është diçka që mund të bëhet.

Nënvizojmë se në anën tjetër është mëse e qartë se njeriu shkon pas qetësisë dhe shëndetit. Megjithatë shpalosim se nuk është e mundur që dashuria, qetësia dhe shëndeti të jenë të tëra së bashku. Këto nuk janë gjëra që përputhen me njëra-tjetrën. Pra një njeri për të arritur tek qetësia dhe shëndeti, do që të jetë i dashuruar, por në fakt kjo nuk është e mundur, madje që të jetë i dashuruar. Për më tepër dashuria nuk është diçka që bëhet me qëllim. Në këtë këndvështrim dyvargëshet e Hafidhit zotërojnë një mori zgjuarsish. Ai kërkon rrotullimin e gotës nga mbushësi i saj. Ai citon se ajo punë duhet të bëhet nga ana jote. Mbushësi i vërtetë i gotave është i Vërteti (k.m.t.).

Dr. Ismail Mensuri Larixhani:

Kur u dashurova, thashë se qëllimi ishte dërgimi i gurit të çmuar.

Nuk mund ta dija se ky det kishte kaq valë që shpërndanin gjak.

Mjeshtër Dinaniu: Po është pikërisht kjo... Që në fillim nuk nis me qëllimin që të qetësohem. Një njeri që do qetësinë dhe nuk mund të dashurohet. Ai nuk mund të dashurohet, një njeri i tillë do qetësinë dhe shëndetin; pra një njeri i tillë vrapon pas qetësisë.

Shikoni para së gjithash dashuria, nuk është diçka që vendoset dhe parapëlqehet në fillim. Për këtë arsye Hafidhi, bën me shenjë tek “mbushësi i gotave”. Kjo gotë e cila rotullohet në përjetësi është gota e urtësisë. Nëse ai rrotullim nuk ndodh atëherë nuk ka as dashuri. Por ai do që dashuria të jetë. Urtësia do që dashuria të shfaqet nëpërmjet rrotullimit të gotës. Pra ai e kërkon këtë; që është diçka e ngashme me lutjen. Ose është me të vërtetë lutje. Ai e kërkon këtë nga i Vërteti i Madhëruar.

Si fillim dashuria i vjen e lehtë, i duket e lehtë. Ai mendon se të dashurosh nuk është diçka shumë e vështirë. Pra të dashurosh u duk e lehtë, por kur hyri në etapën e dashurisë, këtë herë ai u përball me një luginë shumë të vështirë. Ai u gjet përballë një lugine shumë të gjatë dhe të vështirë. Ai gjeti përpara një udhë pafund; një luginë e vështirë, të mbushur plot me kleçka, me shkretëtira, me ngushtica të rrëpira, me labirinte, me valë dhe me detra...  

Sepse dashuria në fillim u duk e lehtë, por më pas solli shumë kleçka.

Të dashurosh nuk është një punë e lehtë, nuk mund ta bëjnë të tërë dhe jo të tërë mund të dashurojnë, pra nuk mund t’ia dalin të tërë. Një njeri i dhënë pas qetësisë dhe shëndetit, është me mijra kilometra larg të qenit i dashuruar. Ata të cilët janë të dhënë pas qetësisë, duhet të shkojnë pas qetësisë dhe shëndetit.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani:

Tekanjozët nuk duhet të hyjnë në udhën e dashurisë.

I dashuruari që zbulon të keqenduhet të pastrohet.

Mjeshtër Dinaniu: Ju lumtë goja. Sa bukur që e thatë: “Tekanjozët nuk duhet të hyjnë në udhën e dashurisë. I dashuruari që zbulon të keqen duhet të pastrohet.

Po, si rrjedhojë udha e dashurisë, është një udhë me shumë të rrëpira dhe nuk është diçka e mbështetur në përzgjedhjen dhe parapëlqimin. Natyrisht se kur vjen urtësia dashuria e ndjek nga pas. Pra dhe Hafidhi e ka zënë fill nga këtu. Ashtu siç e prekët edhe ju pyetja e asaj përgjigjeje është dhënë në dyvargëshin e dytë i cili është si vijon:

Be bu-ji nafe-ji kaher saba, dhan turre bugshajed.

Dhitab-i xha’d-i mushkinesh, çe hun uftad der dilha.

Flladi i mëngjesit, me shpresën e nuhatjes së erës së miskut, kur shpalosi flokët mbi ballën e të dashurës.

Si u përgjakën zemrat nga përdredhjet e atyre flokëve të bukur me aromë.

Pak më vonë ne do të hyjmë në hollësitë; por fillimisht duam të përcaktojmë se “flladi i mëngjesit”, është një ndërlidhës shumë i mirë për Hafidhin, sepse ky i fundit është shumë i njohur me flladin e mëngjesit. Me fjalën “saba”, nënkuptojmë “flladin e mëngjesit”. Ne duhet të kemi parasysh se atëherë nuk ishte si epoka jonë e komunikimit. Kështu që flladi i mëngjsit është lajmëtari i Hafidhit. Me fjalë të tjera era që fryn çon mesazhin e Hafidhit, duke i sjellur mesazhin të dashurës së tij.

Citojmë se dhe flladi i mëngjesit është shpirtëror. Ana e jashtme nuk është era, sepse era që duket sjell vetëm erën që shihet. Krahas kësaj ai frymëzim shpirtëror dhe flladi shpirtëror i mëngjesit, ai i cili çon mesazhin e Hafidhit dhe i sjell mesazhin të dashurës së tij. është fryma hyjnore (nefhatu’l-ilahi), ose frymëzimi shpirtëror.

Me fjalinë “dhan turra bugshajed”, nënkuptojmë (kur shpalosi flokët nga mbulesa e dashura ime). Por çfarë nënkuptojmë me fjalën “turra” që do të thotë mbulesa? Besoj se ashtu siç e dini edhe ju misku gjendet në kërthizën e sorkadhes (era e mirë që quhet misk, përftohej nga kërthiza e sorkadhes). Ja pra kur çelet kërthiza përhapet era e mirë, aroma e mirë, pra era e dashurisë. Themi se kjo është era e urtësisë, është era shpirtërore, aroma e mirë.

Dhitab-i xha’d-i mushkinesh, çe hun uftad der dilha.

Si u përgjakën zemrat nga përdredhjet e atyre flokëve të bukur me aromë.

Lërmëni t’iu sqaroj se me fjalinë “dhitab xha’d-i mushkinesh”, nënkuptojmë “tab-i xha’d-i (flokë të ngatërrua dhe me erë). Kur ajo mbulesë hiqet arrin fryma hyjnore, e cila është një lloj fryme, arome. Si kjo dashuri që e përçon erën e saj, ashtu edhe flladi i mëngjesit, nxjerr nga thellësinë e njeriut tek hunda e tij. Me fjalinë “xha’d-i mushkin”, nënkuptojmë “cullufe të ngatërruara”. Ai ka përdorur cullufen e zezë, sepse në atë epokë ishte e pranuar cullufeja e zezë dhe e ngatërruar. Ne do ta shpjegojmë dhe më vonë, por tani le të citojmë këtë lirikën e parë të Hafidhit: Kur ai bën fjalë për cullufen, për cullufen e ngatërruar dhe me erë, ai na bën me shenjë për tek bota e të kundërtave.

Allahu i Lavdëruar është absolut dhe Një i Vetëm; por Ai shfaq dëshminë e vetvetes në çdo sekondë. Madje edhe në këtë botë ka shfaqje. Në këtë botë të kundërtat janë të pafund. Pra kemi natë kemi dhe ditë, kemi sende të shëmtuara dhe të bukura, kemi përsosmëri dhe bukuri, kemi dimër dhe verë, kemi lule dhe gjemb, kemi bimësi dhe thatësirë, kemi det dhe shkretëtirë, pra me një fjalë kemi gjithçka. Kjo botë dhe bota e të kundërtave është shfaqja e Allahut (l.m.t.) dhe kjo shfaqje është shëmbëllyer me cullufen sepse është e panumërt. Pra Hafidhi i ka përngjasuar të kundërtat me culufen.

Hafidhi kur ka folur për cullufen e të dashurës së tij, ka bërë me shenjë tek të kundërtat e shfaqjes. Ndërsa të kundërtat janë të kundërtat e kësaj bote. Me fjalë të tjera Hafidhi i sheh pamjet e kësaj bote si bukuritë e të dashurës së tij. Në fakt çdo urtak sheh një njëjësim tek të kundërtat e shfaqjes në këtë botë, sepse në fund të fundit, ky është edhe dallimi mes urtakut dhe jo urtakut. Njerëzit e rëndomtë i shohin të kundërtat, ndërsa urtaku sheh njëjësimin brenda të kundërtave. Të kundërtat janë të zeza, cullufe, ai sheh bukurinë e njëjësimit brenda tek cullufeja. Ai është në dijeni se brenda cullufes, e cila është tejet e koklavitur dhe se vetë të kundërtat janë të ngatërruara. Pra të kundërtat nuk janë në vizë të drejtë, por janë të pëdredhura dhe të koklavaitura, sepse brenda çdo të kundërte, ndodhet një e kundërt tjetër dhe brenda kësaj të kundërte gjendet sërish një e kundërt tjetër, e cila është e përdredhur, e koklavitur dhe e ngatërruar.

Pra në këtë botë e krijimit të pafund brenda të kundërtave, në botën në të cilën të kundërtat janë ndërthurur brenda njëra-tjetrës, në mënyrë të koklavitur, me të vërtetë kjo botë, është një botë në të cilën të koklaviturat, janë ndërthurur ngushtë me njëra-tjetrën. Megjithatë Hafidhi sheh një njëjësim dhe duke u nisur pikërisht, nga këto të kundërta, ai ecën drejt njëjësimit të tyre. Ja pra kjo është edhe vështirësia e udhës, sepse ju mund të arrini tek njëjësimi nga të kundërtat. Për këtë arsye në këtë dyvargëshin e dytë ai është shprehur:

Dhitab-i xha’d-i mushkinesh, çe hun uftad der dilha.

Si u përgjakën zemrat nga përdredhjet e atyre flokëve të bukur me aromë.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Shumë mirë mjeshtër, megjithatë unë ende nuk e mora përgjigjen e pyetjes sime të parë. Pra unë nuk e kam marrë përgjigjen e pyetjes sime në lidhje me vargun: “Mbushës gotash, rrotulloje gotën, jepja të tërëve, jepma dhe mua”.

Kumtoj se këtu gjenden dy çështje, e para është “edir kasen” që nënkupton “rrotulloje gotën” dhe e dyta është “uenailha” që do të thotë “jepma dhe mua”. Pra një detyrë e mbushësit të gotave është dhënia e verës së shpirtit. Për hir të vërtetës duhet të kumtojmë se edhe Husreu Dihleuiu e ka përdorur mulemmanë: “Ala ja ejjuhe’s-saki edir kasen uenauilha”, pra“Mbushës gotash, rrotulloje gotën, jepja të tërëve, jepma dhe mua”. Ka gjasa që ky i fundit ta ketë përdorur këtë në vitet e lindjes së Hafidhit.

Në çështjen e parë me thënien “uenailha”, nënkuptohet dhënia e verës; por meqenëse fjala “edir”, që do të thotë “rrotulloje”, vjen nga forma rrjedhore e foljes “idare” pra “drejtoj”, këtu nga mbushësi i gotave kërkohet edhe drejtimi i tij përgjatë luginës së dashurisë. Me këtë nënkuptojmë se dashuria e Hafidhit nuk është shkel e shko, pa kuptim dhe e kotë. Disa njerëz hedhin fall në hi, kur aludojnë se dashuria e Hafidhit është shkel e shko, nuk është e lidhur me asnjë rregull. Por përkundrazi ashtu siç kuptohet edhe nga dyvargëshi i parë ai kërkon nga mbushësi i gotave, drejtimin, udhëheqjen dhe udhëzimin e tij gjatë fushës së dashurisë.

Sigurisht se ky është mendimi im. Këtu dua të ngrej pyetjen: “Vallë a mund të ketë thënë ai, për një drejtim pa rregull, për një verë së cilës i mungon rendi: “Unë nuk mund të arrij nga njëjësimi tek të kundërtat” me rreshtin: “Ala ja ejjuhe’s-saki edir kasen uenauilha”, pra“Mbushës gotash, rrotulloje gotën, jepja të tërëve, jepma dhe mua”. Për më tepër a mund të thuhet se dashuria e Hafidhit, është një dashuri e mbështetur në një masë mbrojtëse?

Mjeshtër Dinaniu: Duke qenë se masa mbrojtëse, për të cilën po flisni dhe çështja e drejtimit, gota e urtësisë edhe drejtimi është pikërisht për këtë. Megjithatë fjala “edir” më tepër merr kuptimin e “rrotullimit”, pra përsëritja e vazhdimësisë. Një tjetër formë rrjedhore e kësaj fjale, është edhe fjala “idrar” që do të thotë “përjetësi”. Në një poezi të tijën Sadi Shiraziu, e ka përdorur kështu këtë fjalë: “mera der nidhamije idrar bud”. Këtu me fjalën “idrar”, nënkuptojmë diçkanë e përjetshme, pra diçkanë e vazhdueshme. Këtu me fjalën “edir”, nënkuptojmë që kjo të jetë e vazhdueshme, pra rotullimin e gotës, por jo njëherë, as dy herë dhe as tri herë, por vazhdimisht dhe rregullisht pra gjithmonë dhe më pas dhënien e gotës. Pra kjo shfaqje duhet të vijojë përgjithmonë, pastaj jepmani vazhdimisht këtë gotën e urtësisë. Pra me fjalët “idrar” dhe “edir”, nënkuptojmë përjetësinë, vazhdimësinë, ose e thënë ndryshe rrotullimin jo vetëm njëherë.

Nuk ka dyshim se duke qenë se kjo gotë është gota e urtësisë, si rrjedhojë edhe çështja e drejtimit, të cilën e cekët dhe ju, është e përfshirë brenda saj, pra siç e përkufizuat gjendet brenda saj. Shprehem kështu sepse kjo është gota e urtësisë dhe mbushja kërkohet nga mbushësi i saj. Por me fjalën “edir” këtu nënkuptojmë “rrotullimin” dhe bën me shenjë për vazhdimësinë. Pra ai thotë “jepma këtë gotë” jo vetëm njëherë por vazhdimisht. Tek e fundit shfaqja është e përjetshme. Madje edhe shfaqjet e të Vërtetit (f.m.t.) janë të përjetshme. Krahas kësaj me fjalën “edir” që ka përdorur Hafidhi, këtu nënkupton rrotullimin e vazhdueshëm, është argumenti se ky rrotullim nuk është i kësaj bote, sepse asgjë nuk është e vazhdueshme në këtë botë, pra asgjë që i përket kësaj bote nuk është e vazhdueshme. Fjala e Hafidhit e shprehur në formën “edir”, nënkupton gotën e urtësisë dhe arritjen e përjetshme dhe të pafund.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani:

Ma der pijale aks-i ruh-i jar dideim.

Ey bi haber dhi’lezzet-i shurb-i mudam-i ma.

Ne kemi parë të kundërtën e faqes së të dashurit në gotë.

O ti i cili nuk je në dijeni të lajmit të kënaqësisë së pijes sonë.

Mjeshtër Dinaniu:Në këtë pikë, më duhet të bëj të ditur se fjala “shurb”, që ceket tek fjalia “shurb-i mudam” ka dy kuptime. Kuptimi i parë është vera dhe e dyti është vazhdimësia. Ndërsa me fjalën “shurb-i mudam” ashtu siç kalon dhe këtu, merr kuptimin vazhdimisht, pra jo vetëm një çast, ose vetëm një herë. Por vera e rrushit pihet në një çast, duke i dhënë njeriut një dehje të përkohshme, e cila del dhe mbaron më vonë. Por me fjalët “shurb-i mudam”, nënkuptojmë se ai kërkon vazhdimisht që të pijë dhe jo një pije që mbaron menjëherë. Pra këtu bëhet fjalë për urtësinë. Vazhdimësia është cilësi e urtësisë. Në këtë botë asgjë tjetër nuk është e vazhdueshme, sepse vetëm urtësia është e vazhdueshme. Pra Hafidhi me këtë shënim na tregon se ajo verë, është vera e urtësisë dhe se ajo dehje është dehja e urtësisë. Hafidhi duke thënë “edir” kërkon vazhdimësinë e saj. Madje brenda kësaj është përfshirë edhe drejtimi të cilët e përmendët pak më parë.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani:Epo dashuria duhet të ketë një rregull. Çështja për të cilën folëm gjërë e gjatë, kishte të bënte me faktin, se dashuria nuk mund të jetë pa urtësinë.

Mjeshtër Dinaniu: Natyrisht sepse nuk ka dashuri pa urtësi. Duke u nisur nga fakti se dashuria mbështetet në urtësinë, vëmë theksin se ajo është gjëja më e rregullt në botë. Këtu nuk ka asnjë mangësi dhe asnjë të metë, pra ajo është llogaritur ashtu siç duhet. Kështu që dhe llogaria e saj nuk është e lehtë por është e vështirë.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani:

Mera der menzil-i xhanan, çi emn-i ejsh çun her dem?

Xheres ferjad mi dared ki berbendid mehmilha.

Çfarë sigurie për jetën, kanë pikësynimet e udhës, që shkojnë tek i dashuri?

Rrapëllima, po vajton duke thënë: “Lidhni zemrat”.

Mjeshtër Dinaniu: Lejomëni t’iu them se ky dyvargësh përforcon dyvargëshin paraardhës. Ai e sheh pikësynimin e parë, atë të dashurisë. Ndërsa me citimin e fjalët “çi emn-i ejsh” ai nënkupton këtë botë. Pra ai e sheh këtë botë si pikësynimin e të dashurit të tij. Hafidhi e sheh këtë botë si pikësynimin e të dashurit, pra si pikësynimin e të Vërtetit të Madhëruar dhe të Lavdëruar. Kjo botë është krijuar nga ana e Allahut (f.m.t.), kjo botë është pikësynimi i të dashurve.

Me fjalët “çi emn-i ejsh” nënkuptojmë se këtu është argëtimi dhe kënaqësia, që marrin kuptimin se unë jam ende në këtë botë, pra unë jam rob i kësaj bote. E thënë ndryshe unë nuk kam shkuar ende në botën engjëllore, domethënë unë jam ende në botën e të vdekshmëve dhe nuk jam në botën e shenjtë të amëshuar, por jam ende në këtë botë. Kjo botë ndonëse është bota e të dashuruarve, nuk ka siguri për jetën. Me fjalën “ejsh” nënkuptojmë të jetosh.

Vallë cili është ai që ka siguri për jetën në këtë botë? Vetëm ata të cilët nuk kanë ndërgjegjie e ndiejnë veten të sigurtë. Këta të fundit mendojnë se kudo ka siguri. Pavarësisht kësaj ne vëmë re se pasiguria zë vend në mbarë botën. Vallë a mund të ndihet i sigurtë në këtë botë një njeri i mençur? Kjo botë është bota e ngjarjeve, sepse në çdo çast në këtë botë, rreziqet janë të pranishme. Njeriu e nxjerr dhe e merr frymën. Fryma ndonëse mund të dalë jashtë; por mund të mos kthehet më pas. Një frymëmarrje është vetëm një çast; ajo mund të jepet por mund të mos merret më. Sa hap e mbyll sytë, mund të ndodhë një stuhi, një rrufe, ose një përmbytje, domethënë çdo sekondë, e kërcënon duke e vënë, nën mijra rreziqe jetën e njeriut.

Vallë cili njeri i mençur mund të shprehë me bindje të plotë: “Unë nuk ndihem i kërcënuar nga asnjë rrezik sepse unë do të jetoj përjetë”. Këtë mund ta pranojë vetëm një njeri i çmendur. Njeriu i mençur është në dijeni të rreziqeve dhe kurtheve të fshehura që e presin në çdo sekondë.

Hafidhi thotë: “Mera der menzil-i xhanan, çi emn-i ejsh çun her dem?” Rikujtoj se me fjalën “ejsh”, nënkuptojmë të jetosh, pra kjo fjali përkthehet si “Çfarë sigurie për jetën, kanë pikësynimet e udhës, që shkojnë tek i dashuri?” Me këtë fjali ai ka për qëllim të thotë: “Vallë si mund të vazhdoj të jetoj me siguri?!”

Ai shprehet kështu sepse ështe duke dëgjuar në çdo sekondë atë zë i cili e mundon. Mbase veshët tanë nuk e dëgjuan atë zë, si pasojë e përgjigjes: “Xheres ferjad mi dared ki berbendid mehmilha”, që merr kuptimin: “Rrapëllima, po vajton duke thënë: “Lidhni zemrat”.

Lejomëni t’iu përshkruaj se rrapëlima është zëri i këmborës së tufës. Në çastet kur kjo tufë lëviz, tundet edhe këmbora e varur në qafat e deveve. Ja pra kësaj këmbore i thuhet “rrrapëllimë”. Kjoe fundit është një tingull zileje, një tingull këmbane, një tingull këmbore.

Domethënë në çastet kur kjo tufë lëviz, zëri i këmborës dëgjohet në veshin e të tërëve. Kështu që të tërë duhet të lëvizin njëherësh, sepse në rast të kundërt mbeten pas tufës. Vini re këtu jemi në një shkretëtirë dhe tufa ka qëndruar këtu; por kur vjen koha për të shkuar devetë niin të lëvizin dhe tundet këmbora e varur në qafat e tyre. Në këtë çast çdo njeri që ishte duke fjetur duhet të çohet dhe të lëvizë. Por nëse vonohet ai do të mbetet pas tufës. Më tej pasi të ketë mbetur pas, ai do të endet i përhumbur nëpër shkretëtirë dhe do të ecë si i verbër pa e ditur udhën. Duke qenë se ai nuk e di udhën, rreziqet do ta kërcënojnë.

Hafidhi kumton se ai në çdo sekondë, është duke e dëgjuar zërin e asaj “rrapëllime”, ose këmbore me veshët e tij, duke qenë plotësisht i vetëdijshëm. Por vallë çfarë lloj zëri është ai zëri i këmborës, i cili jo vetëm që e zgjon Hafidhin nga gjumi, por në çdo sekondë i vjen në veshin e tij?! Ai është zëri i këmborës, i cili në botën e kuptimeve, arrin që të dëgjohet deri në veshin e Hafidhit. Shtojmë se është e vërtetë se ne, ndonëse në këto çaste, ne nuk gjendemi në shkretëtirë, por ndodhemi të ulur në shtëpitë tona, në botën e kuptimeve zëri i këmborës, i cili vjen në mënyrë të vëtëdijshme tek veshi i tij, është zëri i tufës i cili shkon nga kjo botë për në botën e kupimeve. Kjo botë në çdo sekondë është në lëvizje, në çdo sekondë të saj është në rrjedhje dhe se kjo rrjedhje nuk ndërpritet qoftë për një çast të vetëm. Madje edhe kjo rrjedhje ka zërin e saj, kjo tufë nuk mund të jetë pa zërin e këmborës.

Megjithatë zëri i kësaj këmbore, arrin në veshin e disave dhe nuk arrin në veshin e disa të tjerëve... Por vallë në veshin e kujt nuk arrin që të dëgjohet? Ky zë nuk ia del mbanë që të dëgjohet në veshin e të shurdhërve... Ashtu siç shënon edhe ajeti kuranor: “Ata kanë veshë por nuk dëgjojnë”. Megjithatë ata të cilët kanë veshët e mprehtë, veshë të hapur, veshë shpirtërorë, ia dalin mbanë që të dëgjojnë këtë zërin e këmboës së tufës dhe nuk e shohin këtë botë si një vend të sigurtë. Ne duhet të tregohemi të vëmendshëm, sepse vetëm ky dyvargësh shpreh se çfarë ka dashur të thotë Hafidhi në këtë vepër. Dua t’iu rikujtoj se ne jemi duke lexuar ende lirikën e parë të veprës.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Shumë bukur mjeshtër, kemi arritur në një vend shumë të mirë. Mjeshtër dua të them se ky dyvargësh është ndërthurur me dyvargëshin para tij.

Mera der menzil-i xhanan, çi emn-i ejsh çun her dem?

Xheres ferjad mi dared ki berbendid mehmilha.

Çfarë sigurie për jetën, kanë pikësynimet e udhës, që shkojnë tek i dashuri?

Rrapëllima, po vajton duke thënë: “Lidhni zemrat”.

Mjeshtër Dinaniu: Po.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Vallë përse aty rrjedh gjak në zemrën e të dashurit? Vallë përse Hafidhi ka kumtuar: “Si u përgjakën zemrat nga përdredhjet e atyre flokëve të bukur me aromë?” Vallë përse ai ka cituar: “Flladi i mëngjesit, me shpresën e nuhatjes së erës së miskut, kur shpalosi flokët mbi ballin e të dashurit.Në anën tjetër arritja në pikësynimin e të dashurit nuk mund të kryhet menjëherë. Citojmë se nuk ka siguri jetesa e mirë në pikësynimin e të dashurit; sepse pas pak do të bjerë këmbora dhe zemrat pasi të lidhen do të marrin udhëtimin. Them se këto dy dyvargësh janë vendosur shumë bukur.

Mjeshtër Dinaniu: Po.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Unë kam parë disa komente që kanë të bëjnë me këtë çështje. Në disa nga ata thuhej se Hafidhi citonte fjalë të kësaj bote. Sërish sipas tyre ishte dashuria ajo e cila asgjësonte sigurinë e kësaj bote. Por ky është një koment shumë i dobët dhe asipërfaqësor. Disa aludojnë se me fjalën “rrapëllimë”, që zë vend këtu pra me këmborën nënkuptohet vdekja. Nënvizojmë faktin se gjatë tërë jetës së tij, njeriu mbledh para dhe pasuri, pastaj vjen vdekja dhe ua rrëmben të tëra këto. Pavarësisht këtyre pretendimeve vëmë theksin se kjo nuk është dëshira e Hafidhit, sepse ai këtu flet për diçka tjetër. Rishtas sipas tyre po bie zilja e vdekjes e cila thotë ngrihu se do të të çoj. Megjithatë shpjegimi juaj është shumë më i bukur, sepse i adresohet të fshehtës; e cila i bëzan eja në një pikësynim më të mirë dhe më të lartë.

Mjeshtër Dinaniu: Ashtu siç e vini re dhe ju rreshti “lidhni zemrat”, është ndërthurur me rreshtin “për të nuhatur erën e miskut të flokëve të ngatërruara”. Siç e përmenda dhe më parë, Hafidhi kur ka folur për cullufen e përdredhur, ka patur për qëllim të kundërtat. Shpjegojmë se ndonëse urtaku jeton në të kundërtat; krahas kësaj ai duhet të arrijë tek njëjësia nga të kundërtat dhe ajo këmborë është fryma shpirtërore.

Natyrisht se kjo frymë nuk shkon në veshin e të tërëve. Ajo arrin në veshin e njerëzve si Hafidhi, pra të njerëzve që i japin kuptim sendeve dhe atyre që e kanë veshin e hapur... E thënë ndryshe shumica e njerëzve, e shohin këtë botë si një vend të sigurtë dhe zëri i këmborës, nuk arrin asnjëherë në veshët e tyre, deri në çastin kur ata vdesin. Vdekja i merr ata lehtë në krahët e saj në mungesë të zërit të këmborës. Ata njerëz që rendin pas kësaj bote, duke qenë se nuk kanë asnjë mendim për vdekjen, as që ua vënë veshin zërit të këmborës. Si rrjedhojë ata nuk dëgjojnë asnjë zë, kur u avitet vdekja i merr lehtë në krahët e saj.

Vështroni se si kafshët ngordhin në një çast. Gjithashtu edhe bimët vyshken në një çast; por  ata asnjëherë nuk kanë asnjë mendim për vdekjen. Vallë cila është ajo kafshë që mendon për vdekjen? Por kur u vjen koha ata ngordhin, njëlloj siç edhe bimët vyshken... Si fillim ato gjelbërojnë, më pas ato thahen, vyshken dhe si rrjedhojë zhduken. Pra kafshët nuk mendojnë për vdekjen, vetëm njeriu mendon për vdekjen. Vallë përse? Epo sepse ai dëgjon zërin e këmborës në veshin e tij. E megjithatë këtë zë, mund t’ia dalin mbanë, që ta dëgjojnë vetëm njerëzit me veshë të hapur. Disa njerëz nuk mendojnë për vdekjen. Ata janë aq të dhënë pas kësaj bote sa ata gjenden brenda një befasie absolute. Hafidhi na tërheq vërejtjen pikërisht për këtë.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Në këtë çast m’u kujtua një hadith i Imam Bakirit (p.m.t.). Njëherë atë e kanë pyetur: “Cila është shfaqja e shiizmit?” Ndërsa ai iu është përgjigjur duke cituar ajetin 28, të Sures Fexhr: “(Në krye të dyzetë ditëve) kthehu te Zoti yt i kënaqur, sepse edhe Ai është i kënaqur me ty”. Ja pra sa i bukur është zëri i rrapëllimës (këmborës).

Mjeshtër Dinani: Pra me rrapëllimën nënkuptojmë “kthimin”. Ja pra ky kthim është kuja.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Ata ndonëse largohen nga kjo botë, më pas do të thonë se nuk dëgjuan. Ashtu siç e përkufizuat edhe ju “Ata kanë veshë por nuk dëgjojnë”. Atëherë le të shkojnë dhe të vizitohen në mënyrë që të mjekojnë shurdhërimin. Pohojmë se këto lirika janë të gërshetuara me njëra-tjetrën, sepse kur bota e të kundërtave të fton, atëherë as Allahu (k.m.t.) nuk të lë më vetëm. Ai ta bën me shenjë, të çon mesazh, duke të thënë: “Eja në këtë anë”.

Ndërsa në lirikën vijuese ai përshkruan:

Be mej sexhxhade rengin kun, geret Pir-i Mugan gujed.

Ki salik bihaber ne bued, dhi’rah u resm-i menzilha.

Nëse Udhërrëfyes Mugani të thotë: “Ngjyrose sexhxhadenë me verë”, mos ngurro por bëj si të thonë.

Sepse udhëtarët, janë në dijeni të konakëve, udhëve dhe pikësynimeve.

Mjeshtër Dinaniu: Po ja pra në këtë dyvargësh, është shpalosur plotësisht, ana shpirtërore e Hafidhit. Unë nuk e kuptoj arsyen, se përse disa njerëz, i kanë sytë e mbyllur ndaj të vërtetave, të cilët e kanë ilustuar Hafidhin, si një njeri materialist dhe të dhënë pas kësaj bote.

Tani le të tregohemi të vëmendshëm duke shtruar pyetjen: “Vallë cili është Udhërrëfyes Mugani?” Lërmëni t’iu them se Hafidhi e ka përdorur shumë herë këtë term pas këtij dyvargëshi. Me termin Udhërrëyes Mugani, nënkuptojmë njeriun e plotë, pra njeriun i cili ka ecur përpara në jetë. Ai është kujdestari i Allahut (l.m.t.). Njeriu i plotë është në dijeni të pikësynimeve të itinerarit të udhëve. Përsërisim këtu se Hafidhi ka bërë të qartë se udha është shumë e vështirë. Hafidhi ka bërë fjalë edhe për vështirësitë e udhës, duke shtuar se kjo e fundit është e rrëpirë dhe e vështirë. Përpara njeriut shtrihen shkretëtirat dhe detrat. Theksojmë se është mëse e natyrshme, se udha e kalimit të kësaj tufe, nëpër këto shkretëtira dhe arritja nga të kundërtat tek njëjësimi është e gjatë dhe e vështirë. Kështu që njeriu nuk del në udhë pa një udhërrëfyes, pra ai nuk niset pa patur “hadiun” (udhëzuesin) me vete. Si rrjedhojë është e nevojshme prania e një udhërrëfyesi, i cili do ta udhëzojë dhe do ta drejtojë njeriun gjatë udhës.

Në këtë dyvargësh Hafidhi bën me shenjë tërësisht tek kjo dukuri. Ai duke thënë: “geret Pir-i Mugan gujed” që domethënë “nëse Udhërrëfyes Mugani të thotë”, nënkupton njeriun e plotë, si në këtë dyvargësh, ashtu edhe në të tëra vendet ku ai e përdor këtë term. Fatmirësisht gjithmonë gjendet njeriu i plotë në këtë botë, ndonëse ne nuk e njohim atë... Mos t’iu krijohet përshtypja e gabuar, se kjo botë mund të ecë pëpara, në mungesë të njeriut të plotë. Përkundrazi nëse në këtë botë, njeriu i plotë do të mungonte, qoftë për një sekondë, atëherë kjo botë nuk do të mund të ekzistonte. Shprehemi kështu sepse në këtë botë gjithmonë është i pranishëm argumenti. Pra udhërrëfyesi i udhës është argumenti i plotë dhe i pjekur i Allahut (f.m.t.). Ky njeri i plotë herë-herë shfaqet si pasqyrimi i njeriut të plotë dhe herë-herë si vetë ai. Si do që të jetë ai është argumenti i pjekur i Allahut (k.m.t.), i cili është gjithmonë i pranishëm në këtë botë.

Në këtë pikë Hafidhi citon: “Nëse Udhërrëfyes Mugani të thotë: “Ngjyrose sexhxhadenë me verë”, mos ngurro por bëj si të thonë”. Prandaj mos u arsyeto duke thënë: “Unë nuk e kuptova këtë”, por dorëzohu ndaj urdhrit të Allahut (l.m.t.). Pra në këtë dyvargësh Hafidhi nënkupton, se nëse argumenti i pjekur i Allahut (f.m.t.), të thotë bëje këtë atëherë dëgjoje urdhrin e tij.

Hafidhi këtu e sheh të nevojshëm, praninë e udhërrëfyesit, për të kaluar në udhën e urtësisë, sepse në mungesë të udhërrëfyesit, nuk është i mundur, kalimi në udhën e urtësisë. Ja pra këtu është dallimi më i rëndësishëm mes filozofëve dhe urtakëve. Ky dallim me të vërtetë është shumë i rëndësishëm. Në këtë dyvargësh Hafidhi flet si një urtak. Ndërsa filozofi citon se unë lëviz deri në një masë të caktuar, duke u nisur nga gjëja që percepton mendja ime. E thënë ndryshe, ai thotë se unë nuk kam aspak nevojë për njeriun e plotë, sepse udhëzuesi im është mendja ime. Mendja e plotë me të vërtetë është udhëzuese. Nëse me të vërtetë mendja është e plotë, atëherë ajo është udhëzuesi i vërtetë, por mendja e kotë i përket vetëm kujdestarit. Këtu duhet të sqarojmë se mendja e çdo njeriu të kësaj bote nuk të çon në asnjë vend.

Lëmëni t’iu rikujtojmë se Hafidhi, këtu e sheh të nevojshëm “hadiun” (udhëzuesin). Në këtë vend janë të shënuara disa pika: Nevojshmëria e profetësisë dhe nevojshmëria e udhëheqjes. Pra në këtë botë gjithmonë është e nevojshme prania e njeriut të plotë. Në rast se nuk do të ishte e nevojshme, Allahu (k.m.t.) nuk do të dërgonte lajmëtarët dhe kujdestarët. Vallë përse i dërgoi Allahu (l.m.t.) lajmëtarët dhe kujdestarët? Ai (f.m.t.) pasi u dha njerëzve mendje kështu që mund të shikoni tek ata.

Rishtas në këtë vend Hafidhi ka bërë me shënjë për këtë dhe citon kështu:

Be mej sexhxhade rengin kun, geret Pir-i Mugan gujed.

Ki salik bihaber ne bued, dhi’rah u resm-i menzilha.

Nëse Udhërrëfyes Mugani të thotë: “Ngjyrose sexhxhadenë me verë”, mos ngurro por bëj si të thonë.

Sepse udhëtarët, janë në dijeni të konakëve, udhëve dhe pikësynimeve.

Por vallë kush është udhëtari? Në këtë vend me udhëtarin, nënkuptojmë atë që ecën në udhën e të Vërtetit (k.m.t.), pra ai i cili e ka kaluar këtë. Me udhëtarin nënkuptojmë atë që udhëton, pra atë që ka shkuar në atë udhë. Ai udhëtar është në dijeni të përdredhjeve të udhës, zbritjeve dhe daljeve, ditëve dhe netëve. Rishtas ai di si të përpjetën ashtu edhe tatëpjetën. Pra ai di se ku janë vështirësitë e udhës dhe si një njeri që është në dijeni të këtyre vështirësive ai të pëshpërit: “shko në këtë udhë”. Përsërisim se Hafidhi këtu pra gjatë udhës e sheh të nevojshëm “hadiu’l-kamili” (udhëzuesin e plotë). Ky dyvargësh zë vend në lirikën e parë të Hafidhit.

Disa njerëz kumtojnë se Hafidhi nuk kishte ndonjë udhëzues të caktuar, ose të paktën ai nuk na ka lajmëruar për këtë.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Ai ishte uejsit.

Mjeshtër Dinaniu:Epo ka gjasa që ai të ketë qenë uejsit. Megjithatë të jesh uejsit, nuk nënkupton që është e pamundur, që të arrish tek njeriu i plotë. Kjo mund të arrihet në botën e kuptimeve. Si përfundim nuk është i mundur që të mos arrihet tek njeriu i plotë. Disa njerëz e arrijnë këtë në dukje, ndërsa disa të tjerë në fshehtësi. Nuk ka rëndësi se ç’ishte Hafidhi uejsit ose kalenderit, le të ishte ç’të ishte ai ka shprehur: “Me të vërtetë është shumë e vështirë, që të ecet në këtë udhë, në mungesë të një udhërrëfyesi, i cili është kujdestari të Allahut (l.m.t.), i cili është njeriu i plotë. Madje edhe në rastet kur sigurohet komunikimi nëpërmjet udhës së fshehtë”. Jo më kot ai ka përmendur:

Ki salik bihaber ne bued, dhi’rah u resm-i menzilha.

Sepse udhëtarët, janë në dijeni të konakëve, udhëve dhe pikësynimeve.

Ata të cilët pinë verën e rrushit, nuk kanë se si t’i dinë pikësynimet dhe për këtë nuk kanë nevojë për Udhërrëfyes Muganin! Madje për këtë ata nuk e ndjejnë aspak të nevojshëm Udhërrëfyes Muganin (Njeriun e Plotë)!

Këtu Hafidhi e ka shpalosur hapur. Unë nuk e kuptoj arsyen, se përse disa njerëz, i kanë sytë e mbyllur ndaj të vërtetave, të cilët e kanë ilustuar Hafidhin, si një njeri materialist dhe të dhënë pas kësaj bote. Ata padrejtësisht na drejtohen duke na thënë: “ju e interpretoni kështu”, e megjithatë theksojmë se është krejt e kundërta, sepse janë ata që e interpretojnë kështu. Këtu Hafidhi e ka shpalosur shumë hapur vetveten. Për këtë arsye ai ka cituar:

Be mej sexhxhade rengin kun, geret Pir-i Mugan gujed.

Ki salik bihaber ne bued, dhi’rah u resm-i menzilha.

Nëse Udhërrëfyes Mugani të thotë: “Ngjyrose sexhxhadenë me verë”, mos ngurro por bëj si të thonë.

Sepse udhëtarët, janë në dijeni të konakëve, udhëve dhe pikësynimeve.

Pra me udhëtarin nënkuptojmë udhëtarin në udhën e të Vërtetit (f.m.t.), i cili do të përshkojë edhe udhën edhe cilësinë e caktuar të saj. Me fjalë të tjera, ti duhet të mësosh të tëra këto nga udhërrëfyesi, pra se ku duhet të shkosh, ku duhet të ulesh, ku duhet të pushosh, sa duhet të ecësh etj.... Tani shpjegojmë se edhe krijimi i lidhjes suaj, me një post të fshehtë shpirtëror, nëpërmjet anës suaj të fshehtë është i mundur.

Dr. Ismalili Mensuri Larixhani: Shumë mirë. Duke u mbështetur në pohimet e mësipërme, arrijmë në përfundimin se ndonëse udha, mund të jetë shumë e vështirë dhe e përdredhur, mos u frikëso, sepse ky është njëri nga kushtet e udhërrëfyesit të sektit. Më tej ai ka shtuar:“men be numudem sad ihtimam ueli ne shud” (unë tregova njëqind përkujdesje por nuk ia dola).Ashtu siç shihet tërësia e këtyre fjalëve është urtësi. Këtu duam të kujtojmë se dijetar Tabataiu, e ka përshkruar këtë lirikë, si “fatihatu’l-kitabi” ose veprën hyrëse në diuanin e Hafidhit.

Mjeshtër Dinaniu: Natyrisht se e tëra kjo është urtësi, në lirikën që lexuam pak më parë “men be numudem sad ihtimam ueli ne shud” (unë tregova njëqind përkujdesje por nuk ia dola). Vallë a ka për qëllim ai dehjen nga vera e rrushit?! Sigurisht që jo sepse vera e rrushit, nuk do njëqind përujdesje, për më tepër të dehurin nga vera e rrushit, nuk e gjen gjë sepse thotë: “por nuk ia dola”.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Në lidhje me dyvargëshin: “Be mej sexhxhade rengin kun”, pra “Ngjyrose sexhxhadenë me verë”,dijetar Tabatabaiu ka thënë se me këtë nënkuptohet se adhurimi i thatë nuk ka vlerë. “Pija” është freski, argëtim, dashuri, bukuri. Një dijetar, një jurist dhe një komentues i madh si dijetar Tabatabaiu, në lidhje me këtë dyvargësh, duke bërë një koment të bukur dhe elegant, ka patur për qëllim të shpalosë, se këtë vend është shpjeguar, se adhurimi i thatë nuk ka vlerë. Pra ai ka dashur të thotë: “Ti mos u zë në befasi nga sekti yt, ashtu siç udhëtari nuk zihet në befasi, sepse ai është në dijeni të udhëve dhe pikësynimeve”.

Mjeshtër Dinaniu: Pra ai citon: “Nëse ai të thotë të bësh ashtu, të thotë sepse ai është në dijeni të diçkaje dhe nëse ai të kërkon, që të ngjysrosësh sexhxhadenë me verë, në këtë urdhër gjendet një përmirësim dhe ti duhet ta dëgjosh atë. Ti nuk duhet të veprosh sipas mendimit tënd, sepse në këtë mjedis nuk duhet të veprosh, sipas asaj që mendon, sepse këtu nuk ka vend për kahasimin. Pra këtu duhet t’u kushtosh vëmendje dhe të zbatosh fjalët e njeriut të plotë”.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Sa bukur është shpjeguar këtu filozofia e udhëheqjes dhe e kujdestarisë.

Mjeshtër Dinani: Hafidhi është një urtak në kuptimin e plotë të fjalës.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani: Ai është një ekspert i vërtetë i Kur’anit Fisnik. Ndërsa tani le të kalojmë në këtë dyvargësh:

Sheb-i tarik u bim-i muxh ugirdab-i çunin hail.

Kuxha danend hal-i ma sebukbaran-i sahilha?

Një natë pis e errët... frika e valës dhe një gjeratore po kaq e tmerrshme.

Ata të cilët ecin urtë e butë në bregdet, si do ta dinë gjendjen tonë?

Mjeshtër Dinaniu: I nderuar Larixhani, ju lutem të tregoheni të vëmendshëm, sepse këtu nuk shfaqet vetëm maja e postit të urtësisë që zotëron Hafidhi. Këtu shfaqet forma e pikës më të lartë, e fuqisë së përfytyrimit të Hafidhit dhe aftësisë së tij poetike. Shikoni se si është derdhur përfytyrimi i tij: “Një natë pis e errët... frika e valës dhe një gjeratore po kaq e tmerrshme”.

Përfytyroni veten për një çast, ti gjendesh, në një natë pis të errët, fillikat i vetëm, në mesin e detit të paanë dhe pafund, duke luftuar me valët, që vijnë njëra pas tjetrës. Secila valë bart me vete dhe rrezikun e mbytjes. Ti je i vetëm, nata është e errët, ndërsa valët pasi vijnë duke u gufuar të përplasen në trup.

Ti ke mbetur i vetëm, në një natë pis të errët, në mesin e detit, në mëshirën e valëve të çmendura. Si është gjendja jote? Ndërkohë disa njerëz janë duke fjetur në bregdet. Pra ata ndodhen në bregdet dhe janë duke fjetur. Vallë si do ta dinë ata për gjendjen e një njeriu, i cili është në një natë pis të errët, në mesin e detit, në mëshirën e valëve të çmendur, duke u përpjekur për mbijetesën e tij?

Lejomëni t’iu them se valët që vijnë, janë rreziqet e kësaj bote, ose më saktë rreziqet e përdredhura. Deti është bota dhe valët e detit janë rreziqet, që kërcënojnë në çdo sekondë njeriun e kësaj bote. Ne na kërcënojnë në çdo sekondë rreziqet e epshit, zemërimit, shmangies dhe befasisë. Tani le të përfytyrojmë se një njeri, i cili ndonëse i shikon në mënyrë të qartë, tërësinë e këtyre rreziqeve, është në errësirë dhe i pashpresë në mesin e detit. Ndërsa tjetri gjendet në bregdet duke fjetur dhe nuk është në dijeni të këtyre rreziqeve. Vallë si mund ta dijë ai gjendjen e këtij njeriu?

Në lidhje me këtë përfytyrim, të cilin Hafidhi ia ka bërë udhëtarit, ka të bëjë me rreshtin e dytë të përmendur në filim të lirikës:“Sepse dashuria në fillim u duk e lehtë, por më pas solli shumë kleçka”. Pra këtu ai shpjegon kleçkat që ka përmendur në dyvargëshin e parë duke thënë: “Sepse dashuria në fillim u duk e lehtë dhe njeriu pandehu se ajo ishte shumë e thjeshtë”. Ndërsa tani ajo shkoi në një det të paanë dhe të pafund, ku gjendet përballë njëmijë e një rreziqeve, të cilat janë duke e sulmuar pareshtur. Vallë a mund te jetë i qetë udhëtari në këtë gjendje? Madje disa njerëz pandehën, se kur udhëtari hodhi hapin në udhë, gjithçka do të ishte e lehtë për të. E megjithatë atë janë duke e sulmuar epshet në çdo sekondë.

Ju lutem tregohuni të vëmendshëm, sepse këtu dua t’ua rrëfej diçka të rëndësishme: Madje edhe kujdestari mund të jetë nën kërcënim. Tani dua të citoj hadithin: “Muhlesun fi hatarun adhim” (Të sinqertët janë në një rrezik të madh). Pra në hadith nuk ceket në formën veprore “muhlis” (i sinqertë), por kalon në formën pësore “muhlesun” (të sinqertët). Me fjalën “muhlis” nënkuptojmë njeriun që e arrin vetë sinqeritetin. Ndërsa me fjalën “muhles” nënkuptojmë njeriun që është përzgjedhur nga Allahu (k.m.t.) për të qenë i sinqertë. E thënë ndryshe nënkuptojmë njeriun e përzgjedhur dhe të pastruar nga Allahu (l.m.t.) për të qenë i sinqertë, i dëlirë dhe i pastër.

Pra citojmë se edhe ky i fundit është në një rrezik të madh. Madje edhe të dërguarit janë në rrezik. Thënia e kësaj fjale kërkon shumë guxim. Por unë e gjej këtë guxim duke marrë shtysë nga ky hadith. Hadithin që lexova pak më lart, po e lexoj edhe njëherë, sepse ka të bëjë me këtë që do të them. Citoj se vula e mbarë të dërguarve, zotëriu i kujdestarëve, zotëriu i lajmëtarëve, njëjësuesi më i virtytshëm i Allahut (f.m.t.), që nga fillimi dhe deri tek fundi na ka lajmëruar: “Në mendjen më kalojnë, shtatëdhjetë herë cytje në ditë dhe unë menjëherë them estagfirullah”, pra menjëhërë pendohem dhe kërkoj mbrojtje tek Allahu (k.m.t.). Nëse zotëriu i botërave është shprehur kështu, atëherë përse të çuditemi me fjalët e Hafidhit? Pra vini re se çfarë përfytyrimi na ka pasqyruar. Udha është shumë e vështirë.

Dr. Ismail Mensuri Larixhani:“Ilahi la tekilni ila nefsi…” (Allahu im mos më lër mua me vetveten...)

Mjeshtër Dinaniu: “Tarfete ajnin” (As për një kohë të shkurtër sa hap e mbyll sytë). Këtë utje e kanë thënë të dërguarit e tjerë. Hafidhi i ka pasqyruar të tëra këto. Tabloja është e tmerrshme: Nata është pis e errët, unë kam frikë nga vala, deti është shumë i frikshëm dhe unë kam mbetur në mesin e detit. Ndërkohë ata të cilët janë shtrirë dhe janë duke fjetur në bregdet si do ta dinë gjendjen time? Ja pra ai ka përmendur kështu në lirikën e tij të parë:“Sepse dashuria në fillim u duk e lehtë, por më pas solli shumë kleçka”. Pra këto janë vështirësitë e kësaj udhe. Epo mirë po ata të cilët rendin pas verës dhe pijetores a kanë dhe ata kleçka të kësaj natyre? Vallë a është i nevojshëm që Hafidhi të pasqyrojë edhe gjendjen e këtyre lloj njerëze?

Dr. Mensuri Ismail Larixhani: Mjeshtër ne po i afrohemi shumë bukur drejt fundit, duke mësuar se dashuria e Hafidhit, është si dashuria e një njeriu të shqetësuar, i cili është duke qëndruar ballë përballë, me një dashuri me shumë rreziqe. Rikujtojmë se kjo botë nuk është vendi i shëndetit dhe i qetësisë dhe se kjo është një pikë shumë e rëndësishme. Dashuria e shfaqur nga Islami, nuk është një dashuri e një rrugaçi, por është shumë serioze.

Po mjeshtër. Fatkeqësisht ne nuk ia dolëm mbanë, që ta përfundonim lirikën, por koha e programit tonë mbaroi. Ne erdhëm në një vend shumë të mirë. Nëse do Allahu (l.m.t.), ne do të lexojmë të tëra lirikat e veprës hyrëse të Hafidhit, sepse ata përmbajnë konceptet kyçe të shumë çështjeve të diuanit të Hafidhit. Në progamin pasardhës do të hetojmë dyvargëshet e mbetura të kësaj lirike.

Vijon…

Burimi : Medya Şafak