Në artikullin që gjendet në duart tuaja, ne do të pasqyrojmë fjalimin e Dr. Gulam Husejn Ibrahimi Dinaniut. Citojmë se në atë epokë, Imam Suhreuerdiu kishte themeluar në lindje të botës muslimane përkatësisht në Iran, një filozofi tjetër e cila nuk i kishte shkuar në mendje as Ibn Rushdiut. Pas Imam Suhreuerdiut, pohoj se në Iran kishte nisur një tjetër rrymë në filozofinë islame, e cila përparoi që nga Mullah Sadra dhe vijoi deri tek dijetar Tabatabaiu.

Kejhani Ferhengi: Mjeshtër, lërmëni t’iu bëj të ditur, se gjatë mungesës së figurës suaj, ne folëm së bashku me të nderuarin Muhammed Xheuad Ismaili. Në programin e ditës së sotme, le t’i kthehemi përsëri normalisht, çështjes së jetës dhe arsimimit tuaj. Vallë si ndodhi që ju pas mësimdhënies jashtë universitetit, në Oazin e Dijes së Kumit shkuat për në universitet?!

Mjeshtër Dinaniu: Kur kthehesha nga Kumi në Teheran, unë në të vërtetë jepja mësim, duke luajtur rolin e një profesori kalimtar. Në atë epokë unë kisha një klasë mësimi të tejmbushur me studentë. Unë jipja mësimet me titull: “Kifaje” (Mjaftimi), “Resail” (Shpalljet) dhe “Manzume” (I Rendituri). Shpjegoj se unë ndonëse kisha hyrë, në moshën e duhur për t’u martuar, në atë epokë unë isha aq i dhënë, pas studimit dhe arsimimit, sa pothuajse unë kënaqesha në një botë tjetër dhe nuk mendoja aspak për të ardhmen time. Ndërkohë më duhet të rrëfej se jo vetëm që kuptova, që kisha hyrë në moshën e martesës, por edhe kisha shtyrë vonuar pak atë.

Kejhani Ferhengi: A mund të na thoni se sa vjeç ishit?!

Mjeshtër Dinaniu: Them se unë isha 27 ose 28 vjeç dhe se gjendja ime ekonomike nuk ishte aspak e dobët. Unë mbaja hutbe në minber, jipja mësime pra e thënë ndryshe kisha të ardhura të mjaftueshme. Megjithatë nuk më pëlqente që të vijoja të jetoja në këtë mënyrë. Unë vazhdimisht mendoja brenda meje dhe si rrjedhojë ky mjedis nuk më dukej dhe aq joshës. Unë meditoja në vetvete, nëse do të jetë një mënyrë tjetër, pra që njeriu të jetë i pavarur me fjalë të tjera, kur të mos i jetë varur nga diçka, atëherë kjo do të ishte më mirë.

Po është mëse e vërtetë se unë në atë moshë dhe me atë arsim që kisha nuk mund të merresha me tregti. Sipas mendimit tim ajo që shikoja unë-ndoshta dhe një shikim pak dritëshkurtër- udha e vetme ishte si më poshtë: Nëse unë do të jipja mësim dhe do të merrja rrogë fikse do të ishte më mirë. Shprehem kështu sepse në qytetin e Kumit, unë ose do të merrja një rrogë imami, ose do të mbaja hutbe në minber dhe unë nuk e kisha fort për zemër këtë punë. Por për të dhënë mësim dhe për të marrë rrogë, unë duhet të bëhesha sekretari i kulturës. Por për këtë punë ishte e nevojshme diploma. Për këtë arsye unë e ktheva udhën time drejt universitetit.

Lejomëni t’iu vë në dijeni se në atë vit, kishte ndërruar jetë Ajetullah Buruxherdi dhe oazi i dijes nuk ishte aq i nxehtë, sa kishte qenë në të shkuarën. Në oaz mbretëronte një gjendje lineare. Unë e shfrytëzova këtë rast dhe pa patur nevojë për mësimet e universitetit, mora pjesë në provimin e shkollës së mesme dhe u pranova. Kështu që në vitin 1975 u pranova në Universitetin e Teheranit. Më pas nisa punë në Ministrinë e Kulturës dhe më vonë u bëra sekretari i liceve të Teheranit.

Kejhani Ferhengi: Në atë epokë ishte e nevojshme edhe diploma e shkollës së mesme për të hyrë në universitet. Vallë a mund të na tregoni se si e morët diplomën?!

I ftuari: Epo unë kam hyrë në provimet jashtë universitetit dhe kështu e mora diplomën.

Kejhani Ferhengi: A e mbanit veshur ende petkun e dijetarit fetar në të epokë?!

I ftuari: Po unë vijoja ta mbaja veshur petkun fetar në atë epokë dhe me këtë petk ushtroja detyrën e sekretarit të liceve të Teheranit. Për njëfarë kohe qëndrova në Medresenë e Mereuiut, por më pas kur fillova të marr një rrogë fikse nga Ministria e Kulturës, mora një shtëpi me qira dhe nisa që të jetoj në Teheran. Gjatë kësaj kohe vijova arsimimin tim në universitet dhe përfundova masterin.

Ashtu siç kam cekur edhe në dy pjesët paraardhëse, ndërkohë që punoja si sekretar, merrja pjesë edhe në mbledhjet e natës, të mbajtura nga dijetar Tabatabaiu në qytetet e Teheranit dhe të Kumit. Më vonë iu bashkangjita provimit të doktoraturës dhe dola i pari dhe si rrjedhojë përfundova edhe proçesin e doktoraturës. Më kujtohet si sot se ende pa mbaruar mbrojtjen e tezës së doktoraturës, dëgjova se në Universitetin Firdeusi në Meshhed, ishin duke kërkuar një ndhmës asistent për të dhënë mësim.

Kështu që me një frymë u nisa për në Meshhed dhe pasi hyra në provim u pranova në degët e feve dhe të filozofisë. Lërmëni t’iu shpjegoj se në atë epokë, kalimi nga Ministria e Kulturës në universitet ishte shumë e vështirë. Ministri i Arsimit dhe i Edukimit zotëri Ferah Ruparsaiu, e kihte shumë të vështirë, dhënien e miratimit të kalimit, nga Ministria e Kulturës për në universitet. Por më në fund ai u ep dhe e dha miratimin kështu që unë shkova në Universitetin Firdeusi në qytetin e Meshhedit.

Atje ai parashtroi kërkesën që në të dyja degët unë të punoja me të dhe unë nisa të dyjëzohem mbi përzgjedhjen time. Megjithatë unë parapëlqeva degën e filozofisë. Dua t’iu them se në atë epokë Sejjid Xhelal Ashtijani ishte drejtori i degës së filozofisë. Natyrisht ndonëse unë kisha një miqësi të vjetër me të, e megjithatë përpara se të pranohesha, unë nuk kam shkuar asnjëherë që ta takoja atë. Por pasi u pranova shkova dhe e takova. Në këtë mënyrë unë nisa dhe vijova të jepja për vite me radhë mësime mbi filozofinë në Meshhed dhe natyrisht atje e hoqa petkun e dijetarit fetar.

Kejhani Ferhengi: A ka ndonjë shkak të veçantë heqja juaj e petkut fetar në Meshhed?!

I ftuari: Unë gjatë epokës së mësimdhësnies sime në Meshhed krahas kësaj mora përsipër edhe detyrën në departamentin e punërave të sudentëve. Për këtë arsye më duhej të merrja pjesë edhe në mbledhjet e drejtimit të universitetit. Besoj se ashtu siç e dini edhe ju gjendja e universiteteve të asaj epoke, ishte me të vërtetë jashtëzakonisht e çuditshme, sepse kishte të bënte pak a shumë pesë ose gjashtë vite përpara revolucionit.

Lejomëni t’iu kumtoj se rektorët, që iu bashkangjiteshin atyre mbledhjeve dhe zonjushat të cilat visheshin tej mase ekstravagante, madje nuk iu vinte turp që të tymosnin duhan, disa herë gjatë muajve të Ramazanit. Por më e keqja ishte se edhe unë bashkë me petkun tim të dijetarit fetar dhe me çallmën time isha i detyruar që të ulesha në këtë mjedis të ndyrë.

Kur doja që të luftoja të keqen, zbulova se kisha dy rrugë, ose do të grindesha me ta, ose do të më duhej të mos shkoja aspak në universitet. Si rrjedhojë arsyetova se nuk ishte e përshtatshme, që unë të shkoja në ato mbledhje, duke mbajtur veshur petkun e dijetarit fetar. Pasi studiova për një kohë mjaft të gjatë, në lidhje me çështjen, nëse duhet të shkoja, me ose pa çallmë në këto mbledhje e mora vendimin.

Përsëris se kjo është një histori paksa e gjatë të cilën nuk mund ta tregoj këtu. Mbase më duhet të shkruaj një vepër për sa i përket kësaj çështjeje. Por pa e tepruar aspak, theksoj se unë e kam menduar, për plot dhjetë vite çështjen, nëse duhej ose nuk duhej që ta vishja çallmën. Kam përshtypjen se si përfundim, i mbledhjes së këtyre mendimeve, mund të shkruaj një vepër më vete. Ndoshta një ditë do ta shkruaj këtë përjetim si një parathënie, ashtu siç kam shkruar më parë edhe në veprën me titull: “Ajinhaji Fejlesufi” (Vërtetësia e Filozofëve). Ajo që dua t’iu bëj të qartë, është unë kam kyer shumë studime mbi këtë çështje dhe kam menduar, se heqja e petkut tim të dijetarit fetar, ishte në përputhje me përmirësimin e fesë, kështu që unë e hoqa lehtësisht atë.

Kejhani Ferhengi: Por si ishte reagimi i studentëve?!

I ftuari: Epo natyrisht ata qeshën dhe më duarktrokitën pakëz. Në këtë mënyrë mori fund aventura ime e ndërrimit të petkut fetar.

Kejhani Ferhengi: Mjeshtër, dua t’iu them se disa mendimtarë besojnë, se shkaku më i rëndësishëm i ndalimit në vendnumërim të filozofisë në Iran, është vepra me e rëndësishme me titull: “Tehafutu’l-Felasife” (Paqëndrueshmëritë e Filozofëve), e Imam Gazzaliut. Vallë a ndani edhe ju të njëjtin paragjykim?!

I ftuari: Lërmëni t’iu shpjegoj se vepra me titull: “Tehafutu’l-Felasife” (Paqëndrueshmëritë e Filozofëve), e Imam Gazzaliut nuk është vepra më e rëndësishme e tij, por është vepra më shkatërruese e tij. Krahas kësaj nënvizoj se kjo vepër, është vepra më mbresëlënëse, e cila është shkruar ndonjëherë kundër filozofisë deri në ditët e sotme dhe shtoj se asnjë vepër tjetër, nuk ka patur më tepër ndikim se sa ajo mbi këtë çështje.

Kejhani Ferhengi: Vallë a mund të na thoni se cili është shkaku i këtij ndikimi?! Përmbajtja e veprës ose personaliteti mbresëlënës i Imam Gazzaliut?!

I ftuari: Shkaku i këtij ndikimi, është personaliteti i Imam Gazzaliut dhe popullariteti i tij i madh në botën muslimane. Sigurisht që nuk duhet harruar dhe terreni i doktrinës esharite, i cili ishte i brumosur në shoqëri. Fatkeqësisht më duhet të rrëfej, se njëri nga dëmtimet më të mëdha, që ka pësuar feja islame, i ka ardhur përkatësisht nga doktrina esharite, e cila vijon të mbretërojë ende dhe në ditët tona në shumë shtete muslimane. Pohoj se nëse esharitët, do t’i kishin lënë filozofët, që të kryenin detyrën e tyre, atëherë nuk ka dyshim, se gjendja jonë do të ishte më ndryshe.

Kejhani Ferhengi: Disa njerëz aludojnë se feja e kundërshton filozofinë dhe se filozofia bie ndesh me fenë dhe në veçanti me fenë islame dhe se mbarë filozofët iranianë janë të pafe. Cili është mendimi juaj për këtë?!

I ftuari: Ata të cilët shprehen kështu janë në dijeni, që filozofia nuk është kundër fesë dhe dua t’iu bëj të ditur, se të tërë filozofët tanë janë njerëz besimtarë. Madje numri i filozofëve të pafe në botën muslimanë është shumë i vogël. Për më tepër filozofët tanë i kanë shërbyer jashtë mase fesë islame. Fjala vjen le t’i vlerësojmë shërbimet e Ibn Sinasë. Këtu dua të ndalem dhe të them, se ende edhe sot e kësaj dite, nuk është studiuar ashtu siç duhet, se sa shumë i ka shërbyer ai mendimit dhe kulturës islame.

Dr. Dakani: Mjeshtër, si e shikoni marrëdhënien mes poezisë dhe filozofisë?!

I ftuari: Epo nuk ka dyshim se poezia, kërkon një anë ëndërrimtare, megjithatë unë besoj se marrëdhënia mes poezisë dhe filozofisë është më e thellë, madje mund të them se ato janë të pandashme nga njëra-tjetra. Sipas meje thellësia e poezisë është filozofia dhe ka gjasa që edhe thellësia e filozofisë është poezia. Pavarësisht kësaj në disa vende poezia dhe filozofia ecin nëpër udhë të ndara.

Unë kam dëshirë të përmend, se kundërshtimi ndaj fiolozofisë, ka qenë i pranishëm në çdo epokë. Më kujtohet se kur isha student në Kum, ne lexonim veprën me titull: “Esfaru’l-Erbaa” (Katër Udhëtarët), e Mullah Sadrasë pranë mjeshtrave tanë. Më pas si pasojë e trysnive ky mësim mori fund. Them se kjo është një histori me vete. Sërish në atë epokë disa njerëz, i dolën kundër mësimeve të veprës me titull: “Esfaru’l-Erbaa” (Katër Udhëtarët) e Mullah Sadrasë, të cilat i jepte dijetar Tabatabaiu, i cili ishte një asket, dijetar dhe nuk e pakësonte faljen e namazit të natës. Më vonë u mor vendimi, që ne vend të veprës me titull “Esfaru’l-Erbaa” (Katër Udhëtarët) e Mullah Sadrasë, të jepej si mësim vepra me titull: “Shifa” (Shërimi) e Ibn Sinasë.

Kejhani Ferhengi: Natyrisht që reagimi i Imam Humejnit mbi këtë është i njohur. Ai e ka prekur këtë çështje pas revolucionit dhe ka shpjeguar se si i kanë dalur kundër mësimdhënies së filozofisë.

I ftuari: Madje ata nuk e kanë lënë atë të qetë, në mësimdhënien e filozofisë në fenë islame. Gjatë pesëdhjetë viteve të fundit të jetës së tij, ata e detyruan atë që ta anashkalonte mësimdhënien e filozofisë. Shpalos se nëse mësimdhënia e filozofisë nuk do të lihej mënjanë, atëherë ky lloj dëmtimi nuk do të kishte ndodhur.

Kejhani Ferhengi: Pra sipas mendimi tuaj cilat janë faktorët që luajnë rolin kyç mbi këtë çështje?!

I ftuari: Epo unë ashtu si diga e Skënderit, jam i mendimit se pengesa që ka zënë udhën, është dukuria e kokëfortësisë (gurëzimi, ndalimi në vundnumërim, ngrirja). Kokëfortësia i nderuari im cila tjetër?! Duke u nisur nga fakti se kokëfortësia sundon në botën muslimane, atëherë pohoj se ne nuk kemi asnjë zgjidhje tjetër, përveç se të luftojmë kundër kokëfortësisë.

Kejhani Ferhengi: Tanimë gjendja në oazet e dijes ka ndryshuar shumë dhe se gjendja e filozofisë është përmirësuar ndjeshëm. Në mësimet e tij të komentimit të Kur’anit Famëlartë, Ajetullah Xheuadi Amuliu ka nënvizuar, se mësimi i filozofisë është shumë i dobishëm dhe i nevojshëm, për të kuptuar sa më mirë çështjet e komentimit. Lejomëni t’iu rikujtoj se në të shkuarën ishte e ndaluar si mësimdhënia e tij dhe profesorëve të ngjashëm me të.

I ftuari: Po kjo është e vërtetë. Ishte pikërisht ashtu.

Kejhani Ferhengi: Mjeshtër, a do të kishit mundësi, që ta hapnit pak çështjen e marrëdhënies, mes filozofisë dhe fesë dhe historinë e mendimit në shtetin tonë?!

I ftuari: Epo për ju tani, kjo është thjesht një pyetje, por lërmëni t’iu kallëzoj, se ishin përkatësisht këto pyetjet, që më kanë ngritur gjatë tërë jetës sime. Në të vërtetë kumtoj se vepra ime e fundit, e cila e ka parë dritën e botimit, përmban pikërisht përgjigjien e këtyre dy pyetjeve. Sërish sqaroj se në veprën time tre vëllimëshe me titull: “Aventura e Mendimit Filozofik në Botën Muslimane”, unë kam hetuar në njërën anë, diskutimet e zhvilluara mes apologjetëve dhe klerikëve (teologëve dhe juristëve) dhe në anën tjetër të filozofëve. Për ta ilustruar më mirë shembullin e pasqyruar, shpjegoj se në veprën e lartpërmendur, janë shënuar thëniet e shqyrtuara nga ana e apologjetëve dhe klerikëve dhe kundërpërgjigjiet e dhëna nga ana e filozofëve.

Ajo që dua t’iu bëj të qartë është se ata, mund të mos grindeshin me njëri-tjetrin, sepse grindjet e tyre ishin të pavend dhe polemizuese. Nëse apologjetët do të kishin anashkaluar debatet dhe polemikat dhe nëse klerikët, do të kishin lënë mënjanë kokëfortësinë e tyre, të paktën do të shuhej grindja në mesin e tyre, ashtu siç kanë bërë filozofët e mëdhenj si Ibn Sina dhe Mullah Sadra. E thënë ndryshe ky është qëllimi i veprës sime.

Kejhani Ferhengi: A mund të na flisni, se cilat çështje ka për synim, që të sqarojë vepra juaj tjetër tre vëllimëshe me titull: “Defteru’l-Akli ue Ajetu’l-Ashki” (Fletorja e Dashurisë dhe Argumenti i Dashurisë)?!

I ftuari: Ashtu siç theksuat dhe ju në veprën time të fundit, bëhet fjalë pikërisht për grindjet mes filozofëve dhe urtakëve. Në fakt edhe kjo grindje është një grindje sipërfaqësore. Unë në veprën e sipërcituar, kam përcaktuar se nuk kam vënë re, asnjë urtak të madh i cili ka kundërshtuar mendjen. Ata të cilët aludojnë të kundërtën gënjejnë.

Ndërsa për sa i përket rasteve, kur një urtak është shprehur keq kundër mendjes dhe argumentimit, mund të thuhet se ai ka patur për synim, një mendje të përcaktuar dhe një gjendje të veçantë. Ajo që urtaku ka për qëllim, është një mendje e fitimprurëse, e robëruar dhe pragmatiste, e cila është e zënë me punërat e kësaj bote. Pra ai e ka fjalën për mendjen, e cila nuk del mbi këtë ren. Urtakët e kanë qortuar dhe kritikuar këtë lloj mendjeje.

Përkundrazi mendjen e lirë, hyjnore dhe të Gjithëmëshirshmit nuk e ka qortuar asnjë urtak, të paktën këtë nuk e kanë bërë urtakët e mëdhenj. Unë këtu nuk kam për qëllim veprimtaritë e njerëzve që rrinë nëpër tekke, por po bëj fjalë për urtakët e mëdhenj. Të tëra këto i kam shkruar në veprën e mësipërme. Unë i kam lexuar të tërë veprat, i kam përmendur emrat dhe nuk kam shtuar asgjë nga vetvetja. Madje edhe personalitete për të cilët është përfolur se ishin të paditur si Nexhmuddin Kubraja dhe Baba Tahiri ishin njerëz shumë të arsyeshëm. Ata kanë thënë thënë gjëra aq të zgjuara mbi mendjen dhe urtësinë, sa njeriu mbetet gojëhapur kur i lexon këto fjali. Unë i kam pasqyruar të tëra këto në veprën time. Si rrjedhojë unë nuk e shikoj kurrë utësinë hyjnore si një kundërshtare të arsyes.

Kejhani Ferhengi: Me sa duket marrëdhënia mes mendjes dhe dashurisë është keqkuptuar paksa, në historinë e mendimit të shtetit tonë dhe ne e paskemi kemi tepruar në zmadhimin dhe zvogëlimin e disa pikave duke gabuar. Ndërsa ju në veprën tuaj paskeni arritur një lloj pajtimi mes mendjes dhe dashurisë.

I ftuari: Po kjo është e vërtetë, sepse teprimi si në zmadhim, ashtu edhe në zvogëlim është i dëmshëm për çdo çështje. Ne jemi sjellur në këtë mënyrë edhe për sa i përket çështjes së shkrimit të historisë së kombit tonë. E them këtë sepse disa nga shkrimtarët tanë, duke fshirë historinë e Iranit të Lashtë (Persisë), thuajse janë të hidhëruar me kombësinë e tyre. Disa të tjerë duke qenë se nuk e kanë kuptuar fenë islame, janë të mendimit se kombësia bie ndesh me fenë, ndonëse ky aludim nuk është i vërtetë.

Kejhani Ferhengi: Theksoj se është e çuditshme, se ata të cilët pretendojnë se janë edhe besimtarë dhe nacionalistë, nuk e kanë kuptuar siç duhet as kombin dhe as Islamin. Fatkeqësisht edhe ne përdorim një cilësim pozitiv zyrtar për ta, duke i emërtuar si besimtarë dhe nacionalistë. Por në të vërtetë besimtarët dhe nacionalistët nuk janë ata, por janë disa të tjerë...

I ftuari: Epo ja shikoni se disa njerëz, të cilët e kanë anashkaluar të shkuarën para Islamit, janë shndërruar si esktremistët e Pur Daudit, të cilët kanë shfaqur prirje ndaj Zerdushtizmit. Ja pra ky është përfundimi i fanatizmit. Nëse ne do t’i kishim dalë për zot këtij fanatizmi të pavend dhe rishtas nëse ne nuk do të kishim dashur, që të mbanin të fshehur të shkuaran tonë para Islamit, atëherë këto lloj ekstremizmash nuk do të ishin shfaqur. Kështu që zmadhimi është gjithmonë e kundërta e zvogëlimit dhe anasjelltas...

Theksoj se ne duhet ta fillojmë historinë tonë ashtu siç është, që përpara ardhjes së Islamit dhe duhet ta vendosim atë në mënyrë të kujdesshme në librat e shkollës së mesme, madje edhe në librat e shkollës fillore. Kështu që fëmijtë tanë do të kenë mundësinë që të mësojnë se si është ajo. Gjithashtu ne duhet të shpjegojmë, se ne kemi patur një epokë, në historinë tonë edhe përpara Islamit qoftë ajo e mirë ose e keqe. Këtë duhet ta dinë brezi i ri dhe fëmijtë.

Madje ata duhet të mësojnë, se çfarë bukurish dhe mirësish, solli Islami me vete kur erdhi në Iran. Nëse ne nuk ia bëjmë të njohur epokën e lashtë, ne nuk kemi se si ta kuptojmë madhështinë e Islamit. Një pjesë fanataikësh mundohen, që të fshijnë epokën përpara ardhjes së fesë islame, por kjo është diçka e gabuar.

Nëse  t’i hedhim një vështrim Kur’anin Fisnik, do të vëmë re se ky i fundit, e ka njohur zyrtarisht si Judaizmin, Krishterimin, Sabizmin (adhurimin e yjeve), dhe Mexhusizmin (adhuruesit e zjarrit). Këta fanatikë e mënjanojnë Sabizmin, si pasojë e arsyetimeve të ndryshme. Unë tani për tani për tani po e anashkaloj Sabizmin.

Për më tepër, në veprat tona të jurisprudencës, si çifutët ashtu edhe të krishterët njihen si ndjekësit e Librit. Mejithatë disa juristë pa u menduar dy herë, e kundërshtojnë Mexhusizmin (adhurimin e zjarrit). Vallë përse ndodh kjo?! Vallë cili është ndryshimi i tij nga të tjerët?! Këtë e them sepse në Kur’anin Famëlartë, ashtu siç zë vend përmendja e Judaizmit dhe Krishterimit zë vend edhe Mexhusizmi. Them se ky i fundit ka qenë i përhapur edhe në Iranin e Lashtë pra në Iranin para Islamit.

Kejhani Ferhengi: Citoj se natyrisht, si në veprat tona të jurisprudencës, ashtu dhe natyrisht në ligjet tona, zerdushtët njihen dhe trajtohen njëlloj si ndjekësit e Librit. Megjithatë pohojmë se në oazet e dijes, nuk i është kushtuar shumë rëndësi, historisë para Islamit dhe kumtoj se kjo është një çështje më vete. Një tjetër çëshje është edhe dhënia më tepër rëndësi se sa duhet, historisë së Iranit të Lashtë, gjatë këtyre njëqind viteve të fundit dhe hedhja pas krahëve, e historisë së Iranit Islam dhe qytetërimit islam, e cila është bërë rendi politik i ditës.

I ftuari: Lejomëni t’iu bëj të qartë se iranianët, ishin një popull i qytetëruar, të cilët e kuptuan Islamin më mirë se të tjerët, ose me fjalë të tjera ne e kuptuam më mirë Islamin, pikërisht falë qytetërimit, që zotëronim para ardhjes së tij. Betohem në Allahun (f.m.t.), se ne e kemi kuptuar Islamin më mirë se të tjerët. Sërish betohem në Allahun (k.m.t.), se iranianët e kuptuan më mirë Kur’anin Fisnik. Këto fjalë nuk po i them, duke marrë shtysë nga fanatizmi, por sepse iranianët muslimanë, shkruan komentimet më të mira të Kur’anit Famëlartë. Rishtas këta të fundit, i kuptuan më mirë apologjetikën, jurisprudencën, filozofinë dhe mbarë shkencat e tjera islame. Arsyeja ishte se ata kishin një qytetërim. Tani si mund t’i anashkalojmë të tëra këto arritje?!

Kejhani Ferhengi: Natyrisht nuk duhet harruar, se nacionalizmi ekstremist për Iranin e Lashtë, gjatë dy shekujve të fundit në Iran, më tepër se sa një reagim ndaj atyre, që kundërshtojnë historinë e Iranit të Lashtë, ka qenë nën ndikimin e frymës nacionaliste ekstremiste europiane. Si të thuash kjo është një lloj politike e kulturës orientaliste të shteteve perëndimore dhe imperialiste. Pikësynimi i këtyre të fundit së bashku me zgjatimet e tyre, ishte lënia pas dore e historisë 1400 vjeçare, në trojet e pafund të nënkontinentit perso-indian, e cila solli reagimin ekstremist të palës tjetër.

I ftuari: Prandaj detyra jonë, është që të bëjmë të njohur, historinë tonë në mënyrë të vërtetë që në zanafillën e saj. E thënë ndryshe, ne duhet të jemi të aftë, që t’u përgjigjemi pyetjes: “Kush ishim dhe kush jemi”. Por në të njëjtën kohë, ne duhet të jemi të kujdesshëm, që të mos i mbyllim sytë ndaj botës së re. Pikërisht ashtu siç perëndimorët, na kanë ardhur dhe na kanë zhbiruar deri në palcë.

Sërish ne nuk duhet të kufizojmë vetveten, vetëm me mësimin e dijes së perëndimorëve, por duhet të zbulojmë edhe kush ishin perëndimorët në të shkuarën dhe cila është arsyeja se cilët janë ata që janë në ditët tona. Nëse ne nuk e njohim identitetin tonë, nëse nuk e njohim botën, atëherë do të lëkundemi edhe ndaj erës më të lehtë. Ne duhet t’i njohim si anët pozitive, ashtu edhe anët negative të perëndimorëve dhe më pas duhet t’i përvetësojmë anët pozitive dhe t’i mënjanojmë anët negative.

Muhammed Xheuad Ismaili: Mjeshtër, njëra nga cilësitë e pasqyruara në veprat tuaja, është edhe këndvështrimi juaj i veçantë ndaj filozofisë islame. Në këtë fushë njerëzit të cilët shkruajnë historinë e filozofisë ndahen në dy nënndarje. Në nënndarjen e parë bëjnë pjesë shkencëtarët lindorë dhe mendimtarët perëndimorë. Këta të fundit mundohen që ta shfaqin filozofinë muslimane si një lloj filozofie arabe. Ndërsa përpjekja e shkencëtarëve lindorë është në drejtimin, që të tregojnë se filozofia islame, është një shpjegim i filozofisë greke. Megjithatë krahas këtyre dy këndvështrimeve, gjenden edhe trysni të tjera në historinë e filozofisë. Henry Corbini ka një mendim ndryshe mbi këtë çështje dhe ka shikuar paksa më përtej filozofisë islame. Pohoj se këto dy këndvështrime kanë mbretëruar më tepër se të tjerat në historinë e filozofisë.

Citoj se në këtë pikë edhe punimet tuaja kanë një cilësi të veçantë, sepse ju jeni orvatur të sqaroni se filozofia islame ka një përmbajtje të pavarur. Pra ju thoni se filozofia islame ka një përmbajtje të ndryshme dhe të pavarur. Me fjalë të tjera ju, ndonëse pranoni se filozofia islame, ka rrjedhur dhe i ka bartur çështjet nga filozofia greke, ju shtoni se edhe ne si muslimanë kemi shprehur mendimet tona. Madje në veprën tuaj me titull: “Aventura e Mendimit Filozofik në Botën Muslimane”, ju nuk e shikoni filozofinë islame, vetëm si një “apologjetikë” e thatë. Ju e shikoni atë si një udhëtim të arsyes dhe në anën tjetër ju nuk e cilësoni atë as si arabe dhe as si iraniane. Shkurtimisht ju e keni titulluar veprën tuaj: “Aventura e Mendimit Filozofik në Botën Muslimane”. Megjithatë ju tërhiqni vëmendjen me rolin e luajtur nga iranianët në filozofi. Ju lutem a mund të na e hapni më tej këtë këndvështrimin tuaj?!

I ftuari: Nëse më lejoni si fillim dua të paraqis gabimin e këtyre dy këndvështrimeve. Në këtë mënyrë do të dalë në pah qëndrimi im mbi këtë çështje. Me sa shihet burimi i gabimit të këtyre dy nënndarjeve, është se ata e kanë filluar filozofinë islame me Kindiun dhe e kanë përfunduar me Ibn Rushdiun. Ata mendojnë se filozofia islame ka nisur me Kindiun, më pas ka vijuar me Farabiun dhe Ibn Sinanë dhe ka marrë fund me Ibn Rushdiun. Ju jeni të lirë që të shfletoni historitë e mbarë filozofive dhe pasi ta bëni këtë, do të vështroni se ato mbarojnë me Ibn Rushdiun. Ky është një gabim historik shumë i madh dhe i rrezikshëm.

Para së gjithash më duhet të sqaroj se Ibn Rushdiu nuk ishte filozofi i fundit musliman, sepse në atë epokë,në shtetin e muahhidinëve (njëjësuesve) në Spanjë, ishte i pranishëm edhe bashkëkohësi i tij Imam Suhreuerdiu në Iran. Imam Suhreuerdiu kishte themeluar në lindje të botës muslimane përkatësisht në Iran, një filozofi tjetër e cila nuk i kishte shkuar në mendje as Ibn Rushdiut. Pas Imam Suhreuerdiut, pohoj se në Iran kishte nisur një tjetër rrymë në filozofinë islame, e cila përparoi që nga Mullah Sadra dhe vijoi deri tek dijetar Tabatabaiu.Këto të dhëna që iu rrëfeva nuk janë të shënuara në veprat e tyre. Pra këto çështje nuk i di asnjë orientalist përveç Henry Corbinit. Madje edhe ky i fundit i ka mësuar këto fakte në fund të jetës së tij.

Kejhani Ferhengi: Pra pak a shumë kjo është përcjellja e çështjes. Por vallë cili është shkaku kryesor që i ka nxitur perëndimorët, që të arrijnë në këtë përfundim të gabuar në lidhje me çështjen e historisë së filozofisë islame në botën muslimane?!

I ftuari: Unë pandeh se përfundimi dhe qëndrimi i tyre i gabuar, buron ose nga shpjegimi naiv, ose nga padituria, ose nga fanatizmi, sepse në fund të fundit është mëse e qartë, se ai i ditur është ai njeri, i cili mendon se filozofia islame ka marrë fund me Ibn Rushdiun. Sërish përmend se ai i cili e njeh Ibn Rushdiun, e di faktin se ai është një shpjegues i Aristotelit. Lërmëni t’iu them se të tëra orvatjet e Ibn Rushdiut, ishin në drejtim të shpjegimit të filozofisë së Aristotelit dhe ai nuk ka dashur që të kalojë për asnjë grimcë përtej tij. Ai e ka perceptuar Aristotelin si një mendje e përgjithshme me kapacitet të plotë dhe një dijetar absolut. Natyrisht orientalistët duke e parë gjendjen në këtë këndvështrim, janë të detyruar që të shprehen kështu dhe se arabët janë të detyruar që ta konceptojnë filozofinë islame si një filozofie arabe. Megjithatë e vërteta është ndryshe.

Kejhani Ferhengi: Nëse ne pranojmë se orientalistët kanë shkruar kështu të nxitur nga smira dhe padituria, atëherë mund të shprehemi se ata i kanë ngritur këto lloj paragjykimesh mbi udhëtimin e filozofisë islame në përputhje me nevojat e politikave të tyre. Por më i çuditshëm këtu është qëndrimi i mendimtarëve arabë. Vallë përse ata nuk e kanë kuptuar ashtu siç duhet udhëtimin e filozofisë islame?!

I ftuari: Them se arabët, as që e dinin emrin e Mullah Sadrasë deri para 50 viteve. Ata e mësuan këtë emër kur Shejh Abdulkerim Zenxhaniu, gjatë një fjalimi të mbajtur në Universitetin e Ezharit në kryeqytetin e Kajros në Egjipt, paraqiti figurën e Mullah Sadrasë. Më pas fjalimi i tij pa dritën e botimit. Kështu që të tërë profesorët, që gjendeshin në Universitetin e Ezharit, e dëgjuan në këtë mënyrë, për herë të parë emrin e Mullah Sadrasë. Madje Dr. Taha Husejni nuk ngurroi që t’i puthte dorën në shenjë respekti Shejh Abdulkerim Zenxhaniut.

Pra siç e vini re ndonëse kanë kaluar 400 vite, nga vdekja e Mullah Sadrasë, arabët as që e kishin lexuar veprën e tij me titull: “Esfaru’l-Erbaa” (Katër Udhëtarët). Ishte mëse e qartë që arabët nuk ishin aspak të njohur me filozofinë islame. Edhe sot e kësaj dite, kur flitet për filozofinë në shtetet arabe, nënkuptohet filozofia e importuar nga Londra dhe Parisi. Arabët nuk dinë gjë tjetër, përveç se një udhëtimi të gabuar historik mbi filozofinë islame. Ata nuk janë aspak të njohur me përmbajtjen e filozofisë islame. Kjo është arsyeja ashtu siç e cekët edhe ju që ata shtrojnë këto lloj paragjykimesh të çuditshme dhe të habitshme.

Kejhani Ferhengi: Disa rryma të mendimit, kur bëjnë fjalë për filozofinë islame, e vlerësojnë këtë të fundit, si një rrymë të importuar dhe të përkthyer. Ju lutem a mund të na e ilustroni këtë vlerësim duke sjellur të dhëna të mëtejshme?!

I ftuari:Epo ja shikoni. Normalsht që filozofia islame zë fill me Farabiun dhe sigurisht që përmbajtjet e teksteve filozofike të janë përkthyera që në zanafillën e saj. Krahas kësaj dukurie nënvizoj se filozofia islame, nuk ka qëndruar kurrë, në nivelin e një përkthimi, sepse secili nga filozofët iranianë ka bërë një pyetje të re. Si për shembull Farabiu dhe Ibn Sina kanë drejtuar pyetje, të cilët nuk i kanë ngritur Aristoteli dhe Platoni.

Fjala vjen Farabiu ka shtruar pyetjen: “Çfarë është shpallja?!” Theksoj se Aristoteli nuk e ka pyetur kurrë këtë pyetje. Shtoj se kjo është një çështje e pavarur në filozofi. Besoj se siç e dini edhe ju pyetja në fjalë pra “Çfarë është shpallja?!”, kërkon një përgjigjie të menjëhershme, me një vlerë të madhe dhe kërkon shpjegimin e një sërë çështjesh jetike. Ky stil ka vijuar edhe pas Ibn Sinasë. Në epokën e Suhreuerdiut, ka nisur një rrymë e re në filozofinë islame. Më pas renditen degët në Shiraz dhe në Isfahan dhe më tej vijmë deri në epokën e dijetar Tabatabaiut.

Kejhani Ferhengi: Atëherë mund të pohojmë se drita e filozofisë nuk është shuar aspak në Iran?!

I ftuari: Po kjo është e vërtetë. Sigurisht në Iran ndodhën dhe rrodhën disa ngjarje. Por falenderimi i takon Allahut (l.m.t.) nëse do të hedhim dritë mbi këtë rrënjë, atëherë shohim se kjo lidhje nuk është shkëputur asnjëherë. Ndonëse kjo dritë i përngjante dritës së një qiriu në shuarje e sipër, ajo qëndroi dhe nuk u shua. Pra ajo i përngjante dritës e cila është afër shuarjes e megjithatë nuk u shua.

Kejhani Ferhengi: Sërish sipas mendimit tuaj, cili është shkaku që orientalistët dhe arabët, nuk zotërojnë një botëkuptim të drejtë, për udhëtimin e filozofisë islame?!

I ftuari:Lejomëni t’iu them se orientalistët nuk ishin në dijeni të filozofisë në Iran. Njëri nga shkaqet ishte se këta të fundit, gjatë studimeve të tyre për shkencat lindore dhe islame, kanë shkuar kryesisht në Egjipt dhe në shtetet e tjera arabe, ndërsa në Iran nuk kanë ardhur si pasojë e shkaqeve të larmishme. Duke u nisur nga fakti se shumica e arabëve, i përkasin doktrinës esharite dhe kanë krijuar një mjedis kundër filozofisë, vë theksinse këta të fundit nuk janë marrë me këtë të fundit.

Madje edhe tani nuk mund të gjeni asnjë dijetar fetar filozof në botën arabe, sepse filozofët e tyre janë njerëz të cilët janë arsimuar në Londër dhe në Paris. Pavarësisht kësaj ata nuk janë në nivelin e dijetar Tabatabaiut i cili ishte një dijetar fetar filozof. Kjo është arsyeja se ata nuk dinë asgjë tjetër, përveç se një histori sipërfaqësore dhe të dhëna të gabuara në lidhje me filozofinë islame. Ata nuk kanë dituri për sa ka të bëjë me përmbajtjen e filozofisë islame.

Krahas kësaj unë i cili ndonëse jam një filozof, por nuk jam as një orientalist dhe as një arab fanatik vë re se udhëtimi filozofik në botën muslimane, i cili ka hulumtuar mendimin filozofik që nga zanafilla e tij deri në ditët e sotme, se çështjet që po shqyrtohen këtu nuk janë shqyrtuar në anjë vend tjetër, madje as në filozofinë perëndimore. Si rrjedhojë përsëris se filozofia islame ka një identitet. Ky identitet është sendërtuar në veprën time me titull: “Aventura e Mendimit Filozofik Në Botën Muslimane”. Natyrisht unë kam shtjelluar krerët më të rëndësishëm në veprën e lartpërmendur. Ndoshta hollësitë e kësaj vepre, kërkojnë shkrimin e njëqind vëllimeve, por unë i kam përmbledhur çështjet më thelbësore vetëm në tre vëllime. Këtu po bëj fjalë për çështjet e ditëve tona që janë ende të gjalla, të cilat mund të diskutohen ende...

Kejhani Ferhengi: Mjeshtër, ju për vite me radhë, keni kryer studime mbi filozofinë islame. A mund të na thoni se cilat janë cilësitë kryesore të filozofisë islame?!

I ftuari:Sipas mendimit tim në filozofinë islame, gjithmonë ka mbretëruar një lloj gjendje shpirtërore. Tani citoj se një njeri mund ta cilësojë këtë gjendje, si pozitiviste, makiaveliste ose si një kundërshtim ndaj filozofisë, ose ose si negative, por në fund të fundit është pozitive. Dijetarët tanë gjithmonë kanë zotëruar një këndvështrim hyjnor. Kjo gjendje shpirtërore ka qenë përherë e pranishme, madje edhe tek dijetarët iranianë të epokës para Islamit.

Shprehem kështu sepse iranianët, kanë ditur t’i brumosin gjithnjë dituritë e tyre me shpirtëroren. Në veprën e tij me titull: “Hikmetu’l-Ishraki” (Urtësia e Pjesëmarrjes), Imam Suhreuerdiu i ka përmendur emrat e dijetarëve, duke nënvizuar se ata zotëronin “hikmetu’l-halide” (diturinë e përhershme, ose sophia perennisin) ose “heredu’l-xhauidani” (mendjen e përjetshme). Si përfundim kjo ishte një dukuri, e cila i kishte rrënjët në Iranin e Lashtë, ndërsa pas ardhjes së Islamit, ka ardhur përherë e më shumë duke u fuqizuar deri në ditët tona.

Kejhani Ferhengi: Mjeshtër ecim rishtas me pyetjen: “Sipas jush sa i madh është roli që kanë luajtur iranianët, në jetësimin e lëvizjeve të mendimit filozofik në botën muslimane dhe në formësimin e degëve filozofike?!”

I ftuari:Lërmëni t’iu them se shumica e atyre që mbrojtën rrymat e mendimit në botën islame ishin iranianë. Mbase 99 % e degëve filozofike kanë dalur nga Irani. Si rrjedhojë pohoj se duke nisur që nga Farabiu, Ibn Sina, Imam Suhreuerdiu dhe duke vijuar me Mullah Sadranë, Gjykatës Said Kummiun, Mullah Muhsin Fejdiun dhe duke përfunduar me dijetar Tabatabaiun, mendimi filozofik është shkruar gjithmonë në Iran. Pranoj se kjo është një e vërtetë.

Muhammed Xheuad Ismaili: Pika më e rëndësishme vijuese e kësaj çështjeje mund të jetë si më poshtë: “Për ju arsyetimi filozofik ishte i rëndësishëm, sepse ju nuk u mjaftuat vetëm me disa vepra të caktuara filozofike të shkruara në gjuhën arabe. Për këtë arsye ju kryet kërkime dhe madje lexuat edhe veprat e përpiluara nga Taftazaniu mbi çështjen e artit të oratorisë. Më pas ju nxorët disa pika filozofike nga ato vepra. Për më tepër ju duke studiuar poezitë e poetëve të ditur si Senajiu, Nasir Husreuin dhe Hafidhi, nxorët pikat e filozofisë së pastër dhe të arsyetimit”. Shtoj se ky lloj këndvështrimi është jashtë mase i ndryshëm, nga këndvështrimi i atyre njerëzve, që ndajnë mendimin se filozofia e shkruar në gjuhën arabe, është një përbërje e kulluar e shkrimeve filozofike.

I ftuari: Kjo është plotësisht e vërtetë, sepse shembulli i urtësisë së kulluar, ishte i pranishëm edhe në Iranin e Lashtë. Shikoni Senajiun ose Nasir Husreuin, ata bëjnë fjalë vetëm për poetët e mëdhenj. Përsëris se është e vërtetë se ata janë poetë të mëdhenj. Krahas kësaj ata ishin edhe dijetarë të mëdhenj në të njëjtën kohë, e megjithatë dituria e tyre është lënë pas dore. Për këtë arsye unë kam shpalosur, se poetët e mëdhenj si Senajiu, Firdeusi, Nasir Husreuiu dhe Hafidhi, e kanë derdhur diturinë e tyre, jo vetëm në poezitë në gjuhën perse, por edhe në tërësinë e teksteve të tyre. Madje unë kam gjetur gjurmë të diturisë dhe filozofisë edhe në veprat e letërsisë, morfologjisë dhe sintaksës së gjuhës arabe, të cilat natyrisht janë të përpiluara nga iranianët. Madje unë i shoh gjurmët e arsyetimit dhe filozofisë edhe në poezitë e Ibn Malikut.

Kejhani Ferhengi: Ju keni cekur këto çështje disa herë në veprat tuaja.

I ftuari: Po kjo është e saktë, sepse unë i kam shënuar veprat, të cilat bëjnë fjalë për këtë lloj urtësie hyjnore, në veprën time me titull: “Uxhudu’r-Rabiti ue Mustakili Der Felsefeji’l-Islami” (Prania e Lidhjes dhe Të Përveçmes në Filozofinë Islame). Këtu nuk mund të lë pa përmendur se edhe një filozof si Taftazaniu, i cili ka thënë gjëra të çuditshme, për sa i përket pranië së lidhjes, nuk mund t’i gjendet shoku në Perëndim. Ky i fundit ndonëse ka shkruar vepra edhe në shkencën e sqarimit dhe artit të oratorisë ai në fakt është një dijetar. Gjithashtu edhe Mir Sejjid Sherif Xhurxhani është një dijetar. Them se shumë pak vetë i kanë prekur këto lloj pikash.

Kejhani Ferhengi: Me sa shihet një tjetër pikë, e cila është lënë pas dore, në historinë e filozofisë dhe politikës në Iran dhe në të njëjtën mënyrë edhe në udhëtimin e arsyetimit është si vijon:Përgjatë shekujve të tërë, disa sudiues nuk i kanëkushtuar rëndësi, as poezive nëgjuhën perse, as tërësisë së arteve, as çështjeve filozofike dhe apologjetike, madje as çështjeve intelektuale.

I ftuari: Me të vërtetë është pikërisht ashtu siç e përshkruat. Unë e kam fjalën për poezinë në persisht. Unë besoj se letërsia perse është një thesar diturie.

Kejhani Ferhengi: Për disa vite në shoqërinë tonë, është duke u përhapur një mendim i çuditshëm. Shkurtimisht ky mendim është kështu: “Urtësia hyjnore ndonëse është diçka e mirë, e cila bart udhëzimin në vetvete, por nuk ka të bëjë me fenë”. Nënkuptimi i këtij mendimi, është se të dërguarit dhe udhëheqësit, e paskan lënë mënjanë rrënjën e udhëzimit dhe thelbin e fesë, ndërsa i paskan treguar shoqërisë udhën e drejtë!

I ftuari: Epo këto lloj njerëzish nuk e kanë kuptuar as fenë dhe as urtësinë hyjnore. Feja e cila nuk ka të bëjë me urtësinë hyjnore nuk është më fe dhe anasjelltas urtësia hyjnore e cila nuk ka lidhje me fenë resht së qeni urtësi hyjnore. Ky tip njeriu nuk ka kuptuar asnjërën nga këto që citova dhe i ka shprehur këto, sepse është një i çmendur, nuk ka aspak rëndësi se kush është...

Kejhani Ferhengi: Vallë a keni ndeshur ju në këtë lloj mendimi në rrymën e mendimit në të shkuarën?!

I ftuari: Kumtoj se gjithmonë ka patur njerëz, që e kanë ndarë urtësinë hyjnore nga filozofia. Sërish sqaroj se ka patur edhe urtësi hyjnore jo islame. Në fakt ne nuk mund të veçojmë nga feja, urtësinë hyjnore në kuptimin e dhënë nga urtakët e mëdhenj. Rishtas pohoj se këta të fundit, nuk kanë shprehur asgjë, e cila nuk është e mbështetur, në një ajet kuranor ose hadith profetik. Në fakt vepra me titull: “Methneui” (Përsëritja) e Meulanës, është edhe një vepër urtësie hyjnore edhe në të njëjtën kohë, është edhe një poezi në persisht. Shtoj se është diçka e rrezikshme, ndarja e urtësisë nga feja dhe e fesë nga urtësia. Ky veprim do ta fuste fenë në guaskë dhe do ta asgjësonte urtësinë hyjnore.

Dr. Dakani: Mjeshtër gjithnjë ka patur kundërshtime ndaj filozofisë.

I ftuari: Kundërshtimi ndaj filozofisë ka një drejtim të caktuar. Por ky lloj kundërshtimi ndaj urtësisë është edhe më i keq.

Kejhani Ferhengi: Mjeshtër mbeti pa na shpjeguar, çështja e “zbulimit dhe e përjetimit”, për të cilën po flasim për urtakët dhe murtedët (të varfrit indianë), dallimi mes këtyre të dyve dhe për më tepër shkaqet e prapambetjes së muslimanëve në shkencë. Nëse më lejoni kam dëshirë që t’i vazhdoj pyetjet e mia, në kontekstin e këtyre dy çështjeve.

I ftuari: Ma merr mendja se për këtë cilësim, dy programet tona janë mëse të mjaftueshme. Për më tepër këto dy çështje, që prekët do të na duhet një program, nga fillimi deri në fund dhe një hark më i gjatë kohor.

Kejhani Ferhengi: Atëherë ne duke iu falenderuar ju dhe miqtë tuaj, ju japim fjalën lexuesit të Kejhanit Ferhengit dhe në emrin tuaj, se do të zhvillojmë një tjetër program me ju, në të cilin do të flasim me ju mbi këto çështje.

I ftuari: Me dëshirën e Allahut (f.m.t.).

Burimi: “Kejhani Ferhengi”, Feruerdin 1383 (2004).

Burimi : Medya Şafak