Në fjalimin e parë të Nehxhul Belagas, që tani tutje do ta quajmë Libri i imam Aliut, flitet për tema të ndryshme si: haxhi, lavdërimi i Zotit dhe njohja e Tij, krijimi i gjithësisë, krijimi i engjëjve, dërgimi i pejgamberëve, misioni i Pejgamberit të fundit, rëndësia e Kuranit dhe dispozitat fetare.

 Në bazë të traditës islame, komentimi i një teksti, qoftë shkencor apo fetar, bëhet pasi të përmendet tërësisht vetë teksti. Ne në fillim do të sjellim një pjesë të hutbes, të cilën do ta shtjellojmë. Për shtjellim këtu kemi zgjedhur ato fjali që kanë të bëjnë me njohjen e Zotit dhe atributet e Tij.

Imam Aliu, gjykuar nga shumë hadithe pejgamberike dhe ngjarje konkrete historike, e ka shfaqur besimin e vet të thellë ndaj Zotit edhe nga pikëpamja teorike, edhe nga ajo praktike. Zakonisht njerëzit njohin ngjarjet nga historia islame që lidhen me Imam Aliun, luftërat e tij dhe trimëritë e shfaqura gjatë tyre, që lidhen me anën praktike të besimit në një Zot, por ai, po ashtu, ka qenë një "shpatë" e furishme edhe në aspektin teorik të prezantimit të Zotit, gjë që njihet shumë pak nga opinioni publik dhe përpjekja jonë në këtë shkrim do të jetë ta prezantojmë këtë aspekt shumë të rëndësishëm të imam Aliut. Hutbja fillon me këto fjali: 1) Gjithë lëvdata i takon  Atij, lavdërimin e të Cilit nuk e arrin asnjë orator, ashtu siç meriton; 2) dhe asnjë numërues nuk mund t’i përshkruajë dhe numërojë begatitë që i ka dhuruar; 3) dhe të drejtën e Tij nuk e përballon asnjë përpjekës (Zoti e krijoi njeriun nga zeroja dhe ne njerëzit jemi aq të vogël para Zotit sa që me gjithë përpjekjet tona nuk mund ta "shlyejmë" borxhin e ekzistimit dhe të mirësive të tjera); 4) Ai është Krijues, gjë të cilën nuk e percepton dot asnjë mendim i thellë; dhe 5) nuk e arrin asnjë “zhytës” i mençur; 6) asnjë prej atributeve të Tij nuk ka ndonjë limit të kufizuar; 7) dhe asnjë epitet nuk mund ta përshkruajë Atë; 8) atributet e Tij janë përtej kohës dhe përtej afateve kohore; 9) me fuqinë e Vet hyjnore i dha ekzistencë gjësendeve duke i krijuar; 10) dhe me anë të mëshirës së Vet bëri që erërat të fryjnë; 11) dhe me anë të maleve bëri që lëkundjet e botës të ekuilibrohen; 12) zanafilla e fesë është njohja e Tij; 13) kurse përsosja e njohjes së Tij është  besimi në Të; 14) dhe përsosja e besimit në të është Njësimi i Tij; 15) dhe përsosja e njësimit të tij është pastrimi i Tij; 16) kurse përsosja e pastrimit të Tij është mohimi i çdo atributi prej esencës së Tij (në kuptimin që Zoti nuk është ekzistencë që posedon ndarazi atribute të ndryshme, sepse të gjitha atributet janë të përmbledhura në qenien e tij dhe janë identike me qenien e Zotit); 17) sepse çdo atribut dëshmon se është diçka më vete prej poseduesit të vet; 18) dhe çdo gjë e përshkruar dëshmon se është tjetër nga atributi që e përshkruan, 19) dhe ai që e përshkruan Zotin sjell një tjetër si Ai; 20) gjë që bën të ndajmë esencën e Zotit në dy; 21) dhe ai që e bën këtë e ka ndarë Zotin në pjesë; 22) dhe përfytyrimi i pjesëtimit të esencës së Zotit është tregues për injorancë;  23) sepse çon në përfundimin se Zotin mund ta tregosh (me shqisa); 24) dhe ai që e tregoi Zotin e ka kufizuar; 25) dhe kur e kufizoi e ka numëruar (gjë që nuk përputhet me realitetin dhe është e mohueshme); 26) dhe ai që ku është Zoti e ka nxënë Zotin në të; 27) dhe nëse mendon që Zoti është mbi ndonjë gjë, ka menduar që Zoti nuk ekziston në të; 28) Ekzistimin e Zotit nuk e ka parakaluar ndonjë  ngjarje; 29) dhe mosqenia asnjëherë nuk ka qenë para Tij; 30) Ai është me çdo gjë, por jo me anë të bashkimit, dhe është përveç çdo gjëje, por pa ndarje dhe largësi; 31) Ai është veprues, por jo me mjete dhe pa pasur nevojë për lëvizje....

Për të qenë komentimi ynë sa më i frytshëm, ne këtu do përcaktojmë një temë të posaçme që ka të bëjë edhe me tekstin e mësipërm, ndaj dhe shpjegimin e hutbes e fillojmë me temën:

Çështja e atributeve të Zotit

Që nga fillimi i fjalimit të vet, imam Aliu përmend begatitë dhe bujarinë e Zotit duke bërë pastaj një paralelizëm mes madhështisë së Zotit dhe kufizimit të njeriut. Raporti Krijues – njeri është aq i pabarabartë, saqë njeriu, as me përpjekjet e tij fizike dhe trupore dhe as me anë të mendjes dhe të reflektuarit, nuk mund ta arrijë te vërteta e Zotit. Imam Aliu nuk thotë se njeriu nuk duhet të hulumtojë rreth Zotit ose se duhet të besojë verbërisht në Të, por ka disa çështje shumë të rëndësishme që njeriu duhet t’i ketë gjithnjë parasysh, në mënyrë që mos të devijojë nga rruga e duhur e perceptimit të Zotit. Një nga ato çështje është fakti që një krijesë e kufizuar si njeriu nuk ka si të ketë një perceptim të plotë ndaj Zotit, Absolutit të pakufishëm, dhe kjo paaftësi buron nga vetë thelbi i tij. Një ligj shumë i thjeshtë thotë që për ta njohur një gjë duhet që subjekti perceptues të dominojë mbi objektin e njohjes së Tij, por në lidhje me Zotin një gjë e tillë është e paarritshme për njeriun. Ndaj njeriu as nga ana praktike nuk mund ta “shlyejë” borxhin e vet ndaj Zotit dhe as nga pikëpamja mendore nuk e ka kapacitetin e duhur për ta njohur Atë, ashtu siç e meriton Ai me gjithë madhështinë e Tij. Në lidhje me këtë flasin dhe shumë ajete kuranore, të cilat na bëjnë të qartë se: “Dhe nuk e kanë vlerësuar Zotin ashtu siç meriton” الانعام آيه 91 و ما قدروا اللّه حق قدره . و الحج 74 و الزمر 67  ose sikurse përmendet edhe në disa hadithe, ku Pejgamberi i Zotit thotë: “Dhe ne nuk të kemi njohur siç je Ti dhe siç e meriton të të njohim.” Por e gjithë kjo nuk duhet të na dekurajojë në mënyrë që të themi: nëse është kështu, atëherë çfarë perceptimi ose dobie mund të kem unë nga përpjekje të tilla?! Meqë unë jam një krijesë materiale në këtë tokë dhe e kufizuar në perceptimin tim, atëherë le të drejtohem drejt kënaqësive epshore dhe trupore!!! Njeriu, duke qenë se ka kapacitetin e duhur për lartësim shpirtëror, duhet ta shfrytëzojë njohjen e Zotit, aq sa i lejon korniza ekzistenciale e  tij, për të shpëtuar nga “shpella” e natyrës dhe  egocentrizmit, duke u drejtuar nga kulmet e ngritura dhe të ndritura të evoluimit shpirtëror.

 “Ti nuk do të bëhesh si Ai, por nëse bën përpjekje

 Do të kalosh një rrugë që një Ti të çohet prej teje.”

 Për ta arsyetuar faktin, që atributet e Zotit janë absolute dhe të pakufizuara, mund të sjellim dy argumente: 1. Çdo e vërtetë që i atribuohet  një esence është funksion i asaj të vërtete dhe vlera e saj matet me vlerën e poseduesit të atij atributi. Lëvizja dhe ndryshimi, si atribute të qenies njerëzore, janë më me vlerë sesa lëvizja dhe ndryshimi, si atribute të qenies shtazarake ose jofrymore. Arsyeja e kësaj është se esenca e njeriut është më me vlerë sesa esenca shtazarake dhe e gjësendeve jofrymore. Ndjenja e një njeriu është aq superiore ndaj ndjenjës së një kafshe sa është superiore esenca e njeriut ndaj kafshës. Kjo është kështu sepse atributi, në të vërtetë, shpjegon cilësinë e esencës. Nganjëherë atributi shfaqet si produkt i esencës së përshkruar dhe është në lidhshmëri shkak-pasojë me të, ndaj dhe themi se vlera e atributit përcaktohet nga vlera e poseduesit të këtij atributi. Nga ajo që u tha bëhet e qartë se atributet e Zotit të pafund janë si vetë Zoti, të pafundme dhe absolute. Zoti është posedues i përsosjes dhe madhështisë absolute dhe esenca e tij është transcendente dhe përtej çdo kufiri, mu për këtë edhe atributet e Tij kanë të njëjtën cilësi dhe janë po aq të përsosura dhe madhështore. 2. Argumenti i dytë që mund të sjellim është që, nëse supozojmë që cilësitë ose atributet e Zotit janë të kufizuara, ky fakt bie ndesh me pohimin që Fuqia e Zotit është e pakufizuar. Sepse posedimi i një atributi tregon që poseduesi i tij vetvetiu ka mundësinë e posedimit të këtij atributi dhe nëse ne supozojmë që për shembull atributi i drejtësisë është i kufizuar te Zoti, kjo do të thotë që Zoti nuk ka pasur fuqi përpos për posedimin e drejtësisë së kufizuar, mirëpo fuqia e Zotit është e pafundme. Sikur pohon Kurani – “Ata nuk mund të kenë njohje të plotë për Zotin.” –Ta Ha/109. 

Cilësitë e Zotit, qoftë atributet e hijeshisë, qoftë atributet e madhështisë së Tij, janë përtej kohës. Në diskutimet në lidhje me natyrën e kohës është bërë e qartë që koha është reflektim i lëvizjes së materies në botën objektive në mendjen e njeriut. Në të vërtetë, koha është produkt i dy poleve – botës objektive dhe asaj subjektive. Prandaj kur njëra prej këtyre të dyjave eliminohet, atëherë çështja e kohës nuk parashtrohet më. Kjo do të thotë që nëse nuk ekziston bota objektive dhe natyra me lëvizjet e saj, ose njeriu, si subjekti që me anë të mendjes së vet e percepton sekuencën e ngjarjeve, në këtë rast nuk do të parashtrohet as çështja e kohës (edhe pse lëvizja dhe ndryshimi i elementeve të natyrës do të vazhdonte). Ndaj dhe meqë atributet e Zotit janë jashtë kornizave materiale dhe hapësinore dhe qëndrojnë mbi mendjen kohëmatëse të njeriut, koha nuk mund të depërtojë te këto atribute dhe t’i detyrojë që t’iu nënshtrohen ligjit të sekuencës dhe lëvizjes së materies.

A është dashuria dhe respekti ndaj udhëheqësve mbinatyrorë dhe evlijaull-llah një lloj shirku dhe politeizmi?

Disa prej dijetarëve kanë menduar që dashuria dhe respekti ndaj udhëheqësve mbinatyrorë  dhe të afërmve të Zotit është një lloj shirku ndaj Zotit. Ne mendojmë se këta njerëz nuk e kanë perceptuar siç duhet çështjen dhe nuk arrijnë të dallojnë çështjen e idhujtarisë dhe politeizmit nga dashuria ndaj të afërmve të Zotit. Për të qenë sa më të saktë në shpjegimin tonë do të analizojmë llojet e dashurisë dhe tërheqjes ndaj objekteve të tjera. Lloji i parë është dashuria dhe respekti që tregohet ndaj personave të lartësuar, të cilët, duke pasur si motiv shërbimin ndaj njerëzimit dhe ofrimin e ndihmave të ndryshme për udhëzimin e njerëzve në udhën e përsosmërisë, kanë përballuar mijëra vështirësi dhe janë larguar prej kënaqësive temporare të kësaj bote dhe madje e kanë sakrifikuar veten deri në flijimin e  jetës së tyre. Vallë a nuk na detyrojnë këto madhështi dhe favore të mëdha, në rrugën e udhëzimit të njerëzve deri tek lumturia e vërtetë, që t’i dashurojmë njerëzit e tillë? Nëse njeriu nuk tregon respekt dhe dashuri ndaj njerëzve të tillë krijues dhe pozitivë, atëherë kë duhet të dashurojmë dhe respektojmë?  Është e qartë se kjo dashuri dhe ky respekt nuk është një ndjenjë psikologjike e thjeshtë që kushtëzohet nga egoja e njeriut me motive banale, si p.sh. përfitimi material, por është një dashuri e kulluar dhe eminente e cila buron nga plotësimi i nevojave dhe qëllimeve sublime të jetës, si arratisja nga egoizmi dhe shpëtimi nga motivet inferiore për të arritur deri te spastrimi i shpirtit dhe kultivimi i ndjenjave të rafinuara me anë të udhëheqjes hyjnore. Lloji i dytë është dashuria ndaj udhëheqësve hyjnorë, pa pasur parasysh epërsitë dhe karakteristikat shoqëruese që i përmendëm në llojin e parë. Nëse dikush pretendon se për të një person i thjeshtë dhe profan është i barabartë në vlerë me Sokratin, ose akoma më lart, me të dërguarit e Zotit, si: Ibrahimi, Isai, Musai dhe Muhammedi (s.a.a), jo vetëm që asnjë njeri i mençur nuk do ta kuptojë se çfarë po thotë, por edhe nëse e shohim me pak tolerancë duhet thënë se ai edhe vetë nuk e kupton se çfarë po thotë. Lloji i tretë i dashurisë ndaj udhëheqësve hyjnorë shpjegohet me faktin që ata kanë një lidhje të posaçme me Zotin dhe, duke bërë përpjekje madhështore në udhën e zbatimit të urdhrave të Tij me koston e vetëmohimit dhe lënies pas dore të shumë dëshirave dhe tekave që i devijojnë nga rruga e drejtë, kanë arritur të fitojnë dashurinë e Zotit. Në esencë, dashuria jonë për këta njerëz nuk është gjë tjetër përveç dashurisë ndaj Zotit dhe, në parim, dashuria jonë është për Zotin, por për shkak se Zoti i ka ngritur në pozitë të afërmit e vet, ne po ashtu tregojmë respekt ndaj tyre. Lloji i katër është dashuria ose dashamirësia që buron nga sensi i madhështisë dhe afrimit që udhëheqësi hyjnor ka krijuar në lidhje me pragun e Zotit dhe, me anë të kësaj drite, ka arritur në pozitën e Halifetu All-llah-ut, ose mëkëmbësit të Zotit dhe ka përfituar meritën të reflektojë dritën hyjnore në brendësinë e vet.  Kjo dashuri nuk mund të krahasohet me atë fenomen të kufizuar dhe të përcaktuar që njerëzit ndiejnë zakonisht për prindin, bashkëshorten, fëmijët etj., por është një fenomen i përbërë nga sensi i kërkimit të madhështisë, arritja e qëllimit sublim të jetës, prirja drejt përsosjes dhe vëzhgimi i dritës hyjnore. Sigurisht që të gjithë këto tendenca, ndjenja dhe perceptime bëhen shkak për një lloj të posaçëm prirje drejt udhëheqësve hyjnorë. Prirja dhe dashuria ndaj pionierëve shpirtërorë të njerëzimit, që buron nga ky lloj i katërt është më superiore ndaj tre llojeve të para, që i shpjeguam më lart. Drita e Zotit është një çështje që e hasim edhe në traditën islame, ku ndjekësit e një prej medhhebeve islame (medhhebi sunni) transmetojnë në lidhje me as’habët e Pejgamberit: As’sabët e mi janë si yjet, kurse transmetuesit shiitë, ndjekës të shkollës së Ehl-i Bejtit, transmetojnë në lidhje me Imamët e Ehl-i Bejtit: Ehli Bejti im janë si yjet. Edhe në Kur’an njerëzit e përsosur nga pikëpamja e moralit dhe besimit konsiderohen si njerëz të dritës. Këtë mund ta vërejmë në ajetet e mëposhtme: 1. “All-llahu është  udhëheqësi i besimtarëve dhe i nxjerr nga errësirat duke i futur në dritë.” (Bakara/257), ose “A është ai të cilën Zoti e ka shtuar kapacitetin duke e hapur zemrën e tij për Islamin dhe ai e ka fituar (pranuar) dritën prej Zotit....” (Zumer/22) Në ajetin e dytë nuk bëhet fjalë për dritën e diellit, por për dritën hyjnore që formohet në brendësinë e udhëheqësve hyjnorë, në nivelin më të lartë dhe të përsosur të tyre dhe në zemrat e besimtarëve me intensitet të ndryshëm dhe mund të tregojë madhështinë, madhërinë dhe hijeshinë e Krijuesit. Në bazë të kësaj, prirja nga udhëheqësit hyjnorë do të thotë prirje drejt dritës së Zotit, që vetvetiu udhëzon drejt madhështisë dhe lartësisë së Zotit. A mund të themi se kjo është shirk, politeizëm? A është e logjikshme dhe e pranueshme mendërisht që ta krahasojmë këtë dashuri dhe prirje me idhujtarinë? Njeriu, me posedimin e frymës hyjnore - gjë që e vërejmë pa kontestim tek udhëheqësit hyjnorë, e hap rrugën për kërkuesit e pranisë së Zotit. Historia e njerëzimit, në udhën e përsosjes për njerëzit idealistë dhe me sens shpirtëror, ka njohur dy krahë për t’u lartësuar: krahu i parë përbëhet prej ligjeve dhe dispozitave hyjnore a principeve humane, kurse krahu i dytë përbëhet prej figurave eminente dhe njerëzve të lartësuar dhe përparimtarë. Ndikimi i njerëzve eminentë dhe të lartësuar në realizimin e idealeve shpirtërore dhe evolutive të njerëzimit jo vetëm që nuk ka qenë më pak sesa ligjet dhe principet, por dhe ka qenë shumë më i thellë dhe efektiv. Kjo ka edhe arsyen e vet, që është shumë e qartë. Njeriu ndikohet më shumë nga vrojtimi i personifikimit të lartësimit dhe përsosjes së njeriut, pra nga kristalizimi i virtyteve sublime në një person, sesa nga një sërë ligjesh dhe dispozitash të përgjithshme, të cilat “qarkullojnë” në mendjen e njerëzve ose grumbullohen në faqet e librave.