Akademiku amerikan pranë Institutit të Imam Humeinit dhe Universitetit Bakiru'l Ulum, i cili ka ushtruar mësimdhënen dhe në shumë universitete të tjera iraniane, Prof. Muhammed Legenhausen në vitin 2010 është zgjedhur “Simboli i Filozofisë”. Gjatë një interviste që ka dhënë për revistën Havza, Prof. Muhammed Legenhausen ka folur për natyrën  e filozofisë perëndimore dhe dallueshmëritë që ka me filozofinë islamike.

- Përshëndetje dhe faleminderit... Si një person që e njihni shumë mirë filozofinë Perëndimore dhe filozofinë Islamike, fillimisht duke na ofruar një përkufizim të filozofisë, a mund të na listoni dallueshmëritë mes filozofisë Perëndimore dhe Lindore, pra filozofisë Islamike?

- Filozofia e përgjithshme është një mendim që ka filluar me Sokratin, Platonin dhe Aristotelin. Një degë e së cilës ndodhet në Evropë dhe një pjesë e rëndësishme ndodhet në botën islame. Megjithatë, në mendimin tim nuk është e vërtetë që pala që përbën filozofinë perëndimore e cila përfshin filozofë të këtillë si Aristoteli dhe të tjerë dhe pala tjetër që përbën filozofinë islamike janë të ndryshme nga njëra-tjetra. Sepse i jemi borxhlinj pikërisht vetë Platonit dhe Aristotelit për një pjesë së filozofisë së sotme islamike. Madje mund të shkojmë aq larg sa të themi se: filozofia islamike ka mbetur shumë më autentike në lidhje me trashëgiminë e Platonit dhe Aristotelit sesa vetë degët e filozofisë aktuale perëndimore. Ndërsa përsa i përket çështjes së çfarëështë vetë filozofia, duhet të dimë se filozofia është një traditë e mendimit. Nëse dikush kërkon të përkufizojë se çfarë shkence është filozofia, cili është objekti i kësaj shkence dhe metodologjia e përdorur, mund të jetë përfituese dhe unë nuk jam absolutisht kundët një gjeje të këtillë. Megjithatë, studimi i teksteve që fomësojnë traditën e filozofisëështë shumë më i dobishëm dhe gjtë kësaj kohe i duhet kushtuar vëmendje faktt se kush i ka shkruar këto tekste dhe nga kushë janë frymëzuar këto autorë për të shkruar.

- Nëse do t’ju duhej të jepnit një përkufizim të përgjithshëm të filozofisë, si do ta përkufizonit?

-  Unë nuk pranoj të bëj një gjë të këtillë. Nëse persona të tjerë kërkojnë ta përkufizojnë filozofinë janë të lirë të bëjnë një gjë të këtillë; por unë nuk mund të jap një përkufizim të vetëm dhe kam arsye për këtë gjë. Sepse kuptimi i filozofisë ka ndryshuar ndër vite. Përkufizimet që i bëheshin filozofisë në kohën e Ibn Sinas janë shumë të ndryshme nga përkufizimet që i bëhen aktualisht filozofisë. Për shembull, në të shkuarën filozofia përfshinte edhe natyrat e sjelljes. Ndërsa sipas pikëpamjeve dominuese, si në filozofinë islamike dhe perëndimore, natyrat e sjelljes nuk janë pjesë e filozofisë.  Në veprat e disa filozofëve të ndryshëm si Shehit Mutahhari, Allame Tabatabai, Ajetullah Xhevadi, Ajetullah Misbah përmeden shfaqjet e ndryshme të natyrës, megjithatë ato janë shumë të pakta në numër. Ndërkohë që në të shkuarën filozofia natyrore ishte një ndër degët kryesore të filozofisë. Duke qënë se objekti i saj i studimit ka ndryshuar kaq rrëjësisht, nuk do të ishte me vend që të flasim për një përkufizim gjithëpërfshirës dhe të përsosur të filozofisë. Sepse kuptimësia e filozofisë ka ndryshuar. Pikërisht për këtë arsye, pyetja që duhet të ngremë është se cila është pika që i lidh degët kryesore të filozofisë si natyra, logjika, teologjia dhe metafizika? Aktualisht nuk mund të përdorin mënyrat që përdoreshin më parë për të përcaktuar objektet e studimit të filozofisë. A mos duhet të themi tashmë se nuk kemi më filozofi dhe se tashmë ekziston thjesht një gjë që ka një ngjashmëri në emër me filozofinë? Jo, kjo gjë nuk është e vërtetë. Atëherë, cila është ndërlidhja mes filozofisë së mëparshme me filozofinë e sotme? Është një zakon mendimi të cilën mund ta gjejmë në të ndikimit dhe ndikueshmërisë që shkakton.

- Në një fjalim të tij, Uzma Hamenei është shprehur si më poshtë: Në perëndim, filozofia ka gjetur vazhdimësi politike dhe shoqërore. Megjithatë, në vazhdimësi të këtillë nuk e kemi dëshmuar në filozofinë lindore dhe islamike. Në perëndim, filozofia përcakton marrëdhëniet brenda popullit, në përgjithësi nuk mbetet si një mendëi abstrakte. Si e mundëson perëndimi këtë vazhdimësi dhe si arrin që populli t’i përqafojë përcaktimet e filozofisë dhe si mundet që edhe ne të mundësojmë një vazhdimësi të këtillë?

- Kjo është një çështje e ndërlikuar në përmasa ekstreme. Në periudhën e parë në të cilën u gjenda në Iran, për muua ishte shumë surprizuese. Shumë njerëz në Irantregonin interes në lidhje me çështjet filozofike, ndryshe nga sa ndodh në Shtetet e Bashkuara apo nëEvropë. Në SHBA, nëse i tregoni dikujt që keni studiuar filozofinë, ata do të përgjigjen se pse nuk keni zgjedhur të studioni një degëpres së cilës do të mund të kishit bërë para? Ruaj në kujtesë një kujtim interesant të prej rreth 25 vjetësh më parë, kur sapo kisha filluar të jetoja në Teheran. Një shofer taksie më pyeti se nga kukisha ardhur dhe se çfarë bëja këtu. Unë u përgjigja se po punoj në filozofi. Pastaj më pyeti nëse kam studiuar filozofinë islame, për të cilën unë u përgjigja se kisha studiuar vetëm pak. Pastaj ai vazhdoi bisedëm duke më pyetur nëse e kisha studiuar Ibn Sinën dhe Shuravardin dhe se cili ishte mendimi im n lidhje me Mulla Sadrin. E pyeta: “A je një shofer taksie apo një profesor universiteti?”Ndërsa ai mu përgjigj: “Jo, megjithatë këto janënjohuri të zakonshme.” Kjo etje është meritë e popullit iranian. Një tjetër provëështë kjo: Rreth 15 vite më parë, në Iran erdhi një gazetar gjerman dhe vizitoi zonat në jug të Iranit të cilat jnë të pasuruara me naftë. Ai dëshironte të fliste me punonjësit për të zbuluar se cila ishte marrëdhënia mes punëmarrësve dhe punëdhënësve. Për këtë arsye organizoi një mbledhje me punonjësit e industrisë së naftës. Pyetja e parë që punonjësit iranian i pyetën gazetarit gjerman ishte se cila ishte filzofia e re që po ndiqej në Gjermani. Kur ai u përgjigj se nuk kishte lexuar kurrë mbi filozofinë dhe i pyeti se pse po interesoheshin në lidhje me këtë gjë, ata u përgjigjen se ishin të interesuar dhe kërkonin të kishin informacion. Kjo ishte një zgjidhje që kishte bërë vetë populli irianian. Populli iranian është i interesuar për filozofinë, i pëlqen të flasë dhe të kërkojë rreth filozofisë. Nuk është domosdoshme e rëndësishëm që dikush të jetë i psecializuar në filozofi për të pasur interes në këtë fushë. Në kohën e Kantitdhe Hegelit, filozofia në perëndim ishte shumë e gjallëruar. Gjithkush donte të dinte se cilat ishin të rejat e fundit që thuheshin në filozofi. Megjithatë kjo gjallëri nuk duket të ekzistojë më. Një ndër arsyet për këtë situatëështë se gjatë gjithë këtyre viteve, filozofia është kthyer në një fushë të veçantë specialiteti dhe në një term teknik, kështu që edhe përkufizimet rreth saj janë gjithnjë e më të vështira. Ndonjëherë, ndokush mund të më pyesi në Shtetet e Bashkuara se, cilat janë zhvillimet më të fundit në filozofi? Nëse ky person nuk ka marrë një nivel të caktuar të semantikës aktuale (shkenca e kuptimësisë) atëherë do të ishte shumë e vështirë që t’i shpjegoja diçka që mund ta kuptonte.

Marrëdhënia e filozofisë politike të Perëndimit me ngjarjet që u përjetuan në Francë në shekullin 19

Ndërsa përsa i përket pyetjes së dytë në lidhje me ndikueshmërinë e filozofisë politike... lipset që të themi se përpara periudhës moderne – kjo gjë vlen edhe për filozofinë islamike – filozofia politike u mësonte princave sesi të bëheshin mbretër të denjë. Në këtë kontekst janë prodhuar shumë vepra. Pas Revolucionit Francez në filozofi pati një bum të madh të dekreteve politike. Sipas pikëpamjes sime, një pjesë e madhe e filozofisë politike në Perëndim ka filluar në shkeullin e 19 dhe ka qënë si rezultat i Revolucionit Francez.

Kjo çështje është tërësisht e ndryshme në botën islame. Sepse në botën islame, nga pikëpamja territoriale nuk është zhvilluar asnjë revolucion për krijimin e republikës. Kur hyri në Egjipt, Napoleoni pati bërë me dije se do të krijonte një Republikë Islamike. Në të vërtetë, kjo situatëështë shumë interesante. Napoleoni shkoi në Egjjipt dhe në Al-Azhar dhe i tha intelektualëve të atjeshëm se do të krijonte një shtet dhe do t’ua dorëzonte atyre. Ne nuk e dimë nëse ky premtim ishte i rremë apo ishte i vërtetë. Ai ishte shprehur se kishte luftuar kundër Papës, se ishte përkrah myslimanëve dhe kundër aristokracisë dhe papatit. Ai kishte thënë se mendonte se Islami ishte një gjë pozitive. Për më tepër, pati bërë me dije se do t’i shpëtonte nga regjimi osman duke qënë se egjiptianët nuk e donin shtetin osman. Napoleoni thoshte se “Unë dua pushtet, shtetin do t’ua dorëzoj juve.” Kam në dorë edhe dokumentë që e ërtetojnë këtë gjë. Një ndër këto është edhe një vepër e Juan Cole me titullin Egjipti i Napoleonit. Është një vepër e mrekullueshme që ka krijuar madje edhe konflikte mes dijetarëve atje. Rreth një e treta e intelektualëve e pranuan fjalimin e tij. Një e treta tjetër thashin se këto fjalë po përdoreshin që Napoleoni t’i merrte kontrollin. Ndërsa një e treta ishin të pavendosurë sesi duhet t’i interpretonin fjalët e tij. Më pas Napoleoni u sëmur dhe e braktisi Egjiptin për t’u kthyer në Francë. Më pas shkoi në Rusi dhe e dini sesi vijon historia e tij.

Duhet të shpresojmë shumë në lidhje me filozofinë politike në Iran

Ndërsa përsa i përket Iranit më duhet të pranoj se revolucioni më i rëndësishëm në botën islame ka ndodhur pikërisht në Iran. Mendimi filozofik rreth Filozofisë së Politikës së Republikës Islamike është diçka e re dhe nuk ka një të shkuar. Edhe pse kanë kaluar 35 vite që prej këtij revolucioni është ende herët të presësh që filozofia të parashtrojë tema në lidhje me këtë revolucion. Megjithatë, puna në këtë prespektivëka filluar; Falënderimi i qoftë Allahut, se ne kemi shumë dijetarë që punojnë në Filozofinë e Politikës Islame dhe shumë libra dhe diskutime të mira që janë prodhuar ose që ende po punohet për realizimin e tyre final. Disa vite më parë, në Byronë e Njohjes së Islamit hapëm një lëndë të këtillë. Një grup dijetarësh atje punojnë në lidhje me filozofinë politike. Për mua ka qënë një nder që të gjendem në prezencën e tyre n disa mbledhje dhe të flasim për çështje të këtilla. Sipas këndvështrimit tim, të gjithë duhet të shpresojmë shumë në lidhje me filozofinë politike në Iran. Ajo që kam arritur të shoh në mesin e miqëve të mijë që merren me filozofinë politike dhe me dijetarët e rinjë në këto fusha është se siç e njohin shumë mirë traditën e filozofisë islamike dhe tregojnë kujdes të veçantë për filozofë të këtillë si Farabi, Medine-i Fazlë, Ibn Haldun dhe Mulla Sadra, po kështu njohin shumë mirë edhe prirjet e mendimit perëndimore dhe filozofinë e tyre. Duke marrë parasysh të dyja këto hapësira po mundohen të parashtrojnë diçka të re dhe unë mendoj se kjo gjëështë shumë interesante.

- Aktualisht në perëndim arrijnë t’i paraqesin termat filozofikë shumë lehtë duke i veshur një kostum artistik duke përdorur si mjet industrinë kinematografike. A ndani edhe ju të njëjtin mendim?

- Kjo gjë nuk është aspak e rëndësishëm.

- Si munden disa filozofë, të këtillë si Sarte t’i trajtojnë tematikat e tyre në letërsi nëpërmjet romaneve?

- E vërtetë, por kë mun të përmendni tjetër përveç Sarte. Shkolla e ekzistencializmit u bë pjesë e aktualitetit me anë të romaneve, historive të shkurtra dhe zhanerave të ngjashëm dhe arriti të ketë sukses. Megjithatë, veprat filozofike që shkuhen aktualisht nuk kanë fare lidhje me romanet apo m artin. Tashmë askush nuk lexon libra te gjithë ndjekin vidiklipe. Sigurisht që nëpër ambjente të këtilla mund të shihen grimca të filozofsë, megjithatë ato janë në njjë shkallë shumë të ulët. Kam patur një diskutim me një sutdentin tim. Ai kishte shumë dyshime në lidhje me Allahun dhe fenë. Pavarësisht çdo argumenti që unë i parashtrohej ai më kthente përgjigje me një video. I pata thënë se ishte e nevojshme që ai të lexonte libra, megjithatë ai nuk dukej si dikush që lexonte. I thashë atij se “Videot nuuk mund të vërtetojnë asgjë, ato janë thjeshtë lojra të ngjyrave dhe të zërave, ne duhet të mbështetemi tek argumentimi; në fund të fundit filozofia është aregumentim”. Megjithatë, mendimtarët shkruajnë disa artikuj, disa nga librat e këtyre mendimtarëve janë përmbledhje të artikujve dhe konferencave të tyre. Kjo është mënyra e re sesi po parashtrohen dhe paraqiten zhvillimet aktuale të filozofisë. Videot dhe mjete të tilla të ngjashme janë si të flasës për fizikën kur çështje kryesore ke një shpërthim të madh. Po është e vërtetë se n romane është folur shumë për këtë çështje. Madje, në lidhje me këto çështje bëhen edhe filma hapësinorë dhe mendësia fizike përdoret në ato. Ky është vetëm një reagim dhe një lojë të cilën mund ta ndjekë populli. Megjithatë, fizika e vërtetë zhvillohet në artikujt shkencorë, në konferenca dhe në debatet mes dijetarëve të kësaj fushe një e vërtetë e këtillë nuk shkon vetëm për fizikën por edhe për të gjitha shkencat e tjera, përfshirë edhe filozofinë.

- Nëse do të kishim parasysh deklaratën që edhe ju e keni përmendur të liderit të revolucionet se është e nevojshme që të ketë një vazhdimësi shoqërore-sociale dhe politike të filozofisë, sa përqind e tezave të shkruara i përmbahen kësaj deklarate? Dhe çfarë ndikueshmërie kanë këto teza tek shoqëria? Për shembull, çfarë tematikash këshilloni për tezat?

- Paralajmërimi i liderit të revolucionit përmban dy pika që duhet të ndahen nga njëra-tjetra. E para konsiston në veprat sociale apo politike të cilat përfshijnë edhe tematikat e ndryshme filozofike. Konkretisht, për shembull dikush mund të sjellë në aktualitetet tematikat e ateizmit dhe të materializmit për të dobësuar udhëheqjen iraniane. Edhe kjo është një mendësi. Pran, në këtë këndvështrim gjithëkush mundet që brenda kornizave të përkufizimit të asaj që përbën filozofinë të punojë kundër revolucionareve, ose e përkundërta. Ndërsa ne mund të flasim për tematika që mbështesin filozofinë islame dhe udhëheqjen islame dhe mund ta përhapim atë. Ky quhet një përdorim politk dhe shoqëror. Këto tematika mund të gjenden në filozofi, dhe vetë filozofi duhet të jetë i vetëdijshëm në lidhje me këtë fakt. Duhet të jemi të kujdeshëm me atë që bëhet në lidhje me këto çështje. Ndonjëherë, kur mundohem të lexoj në lidhje me një çështje, nuk mendoj për ndikueshmërinë shoqërore që kjo temë mund të sjellë. Vetëm sa dëshiroj të shoh sesi qëndron kjo çështje. Dua të shoh nëse ka një përfundim pozitiv apo është një çështje e hiperbolizuar.

Parë nga ky këndvështrim, pra përdorimi i filozofisë në konotacionin politik dhe shoqëror ëhtë i rëndësishëm. Ashtu si,c jam përgjigjur edhe në fillim të këtij reportazhi, populli iranian shfaq shumë interes për filozofinë. Është shumë e rëndësishme që të vëzhgohet me kujdes interesi i popullit iranian për filozofinë dhe trashëgimia filozofike dhe e mendësisë aktuale në Iran. Kjo gjë mund të ndikojë pozitivisht përsa i përket aspektit politik dhe shoqëror në Iran. Megjithatë, kjo gjë duhet bërë vetëm në formën e një zhvillimi. Rreziku që unë shoh në lidhje me këtë çështje është që filozofia të lihet krejtësisht e vetme. Gjatë qëndrimit tim në Amerikë, pyetja e aktualitetit ishte e këtillë: Në mesin e të krishterëve ekziston një mbledhje shumë interesante e filozofisë, megjithatë, katolikët bënë një gabim të madh në lidhje me këtë gjë. Gabimi i tyre ishte se refuzuan çdo mendësi të mundshme që binte ndesh me mendësinë katolike. Në këtë mënyrë doli në dritë shkolla e neo-thomizmit. Këto mund të flasin vetëm brenda njëri-tjetrit. Gjë që do të thotë se filozofët e tjerë nuk u japin shumë rëndësi atyre. Edhe ata kanë revistat ku shkruajnë shkrimet e tyre, megjithatë të gjitha janë tematika të përbrendshme. Ëshhtë e rrezikshme për trashëgiminë e filozofisë islame që të përfundojë si neo-thomistët. Sigurisht, ka pasur raste kur neo-thomistët kanë dalë në botën e gjërë dhe kanë mundur të tërheqin vëmendje drejt vetes. Për shembull, është mëse e mundur që një lëvizje të këtillë ta shohim në veprat e McIntyre Alasdair. Arsyeja pse u njoha me veprat e McIntyre Alasdair gjatë qëndrimit tim në Iran është kjo: Pavarësisht se ai vetë ishte një katolik dhe i lidhur ngushtë me traditën e neo-thomizmit ka përfituar edhe nga pikëpamjet e të tjerëve jashtë pikëpamjeve të tij dhe të shkollës nga ku është ndikuar. Është e rëndësishme që t’i kushtojmë shumë rëndësi kësaj gjëje. Si mund të qëndrojmë besnikë ndaj shkolës sonë dhe besimit tonë dhe në të njëjtën kohë të mund të kemi ndikueshmëri tek të tjerët? Nuk duhet të mbetemi një grup i vetmuar që flasin vetëm brenda llojit të tyre.

- Pra, ju mendoni se njëçështje e këtillë po përjetohet edhe në shoqërinë tonë?

- Po, një situatë e këtillë po krijohet për momentin edhe në mesin e shoqërisë sonë. Nëse i hedhim një vështrim veprave të shkruara nga profesorët e universiteteve iraniane shohim se një pjesë e këtyre veprave janë të fokusuara vetëm tek filozofia e tyre. Sigurisht, në Iran situata nuk është kosiderueshëm kritike. Megjithatë, herë pas here në Iran mund të shohësh individë që merren vetëm me njërën filozofi,  ndonjëri vetëm me trashëgiminë e filozofisë islamike – ndërsa nga anatjetër ndonjëri vetëm me filozofinë perëndimore. Më lejoni t’ju parashtroj një shembull që shembull që e jap shpesh dhe që mund të jetë publikuar në shumë vende. Gjatë vitit të tretë që ndodhesha në Iran më ftuan në Universitetin e Teheranit për të rishikuar programin vjetor të departamentit të filozofisë. Pashë se pothuajse të gjitha lëndët kishin të bënin me historinë e filozofisë. I pyeta: “Ku qëndron filozofia e Islamit në programin tuaj filozofik?” Mu përgjigjën se “Filozofia islamike jepet si lëndë në departamente të tjera, pra në departamentin e teologjisë.”

Unë iu përgjigja se “Është më mirë që filozofinë ta shohim nga konteksti tematik sesa ng konteksti historik. Mund të përfshihen tematika të këtilla si filozofia artistike, logjika, epistemologjia, metafizika, filozofia shkencore dhe filozofia teologjike. Kështu të shohim se çfarë kanë thënë filozfët e lashtë grekë në lidhje me këto çështje, çfarë thonë filozofët aktualë perëndimorë dhe çfarë thotë filozofia islamike në lidhje me këto çështje duke filluar nga Kindi dhe deri tek Mulla Sadrai.” Ata qeshën me fjalët e mia dhe më pyetën se ku do të mund t’i gjenim mësuesit e nevojshëm për të dhënë lëndë të këtilla. Që dikush të flasë për filozofinë perëndimore duhet të flasë anglisht, frengjisht dhe gjermanisht. A mund të gjeni dikë të tillë, pyetën ata. Ndërsa përsa i përket çështjeve të trashëgimisë së filozofisë islamike duhet të jetë dikush që flet gjuhën arabe. Ekziston një numër shumë i vogël personash i cili mund të ketë këto aftësi. Prandaj këto kërkesa sipas tyre ishin të parealizueshme. Për mendimin tim, kështu është mënyra si duhet të ishin bërë gjërat. Megjithatë, falenderimet i tkojnë Allahut dhe tashmë nuk është i vogël numri i profesorëve që punojnë edhe në filozofinë perëndimore edhe në filozofinë islamike. Pak kohë më parë morra pjesë në një konferencë të zhvilluar në Universitetin Allame Tabatabai. Tema e kësaj konference ishte “Njohuri mbi mendimin e Allame Tabatabait” (në fushën shkencore të epistemologjisë). Profesorët e atjeshëm e njihnin shumë mirë ffilozofinë islamike. Me një pjesë të tyre kemi shkruar edhe teza të përbashkta. Pra, ata e njohin edhe filozofinë perëndimore po aq mirë sa njohin edhe filozofinë islamike dhe mund t’i përdorin shumë mirë njohuritë e tyre në analizat që bëjnë. Kjo është një arsye për të qënë optimistë. Megjithatë, mund të nevojitet akoma më shumë kohë që këto njohuri të mund të fillojnë të pasqyrohen në programet e mësimdhënies. 

Filozofia në Iran po zhvillohet

Kur erdha për herë të parë në Iran dhe fillova të flisja rreth filozofisë teologjike, profesorët në Havzaı Ilmiye filluan të më pyesnin  se çfarë ishte filozofia teologjike dhe nëse në perëndim njerëzve u interesonte akoma feja? Në atë periudhë, sipas këndvështrimit të tyre perëndimi ishte shndërruar i gjithi në materialist. Kur në të vërtetë edhe në perëndim ka fe. Një herë, gjatë një konference, një profesor mu afrua dhe më pyeti se çfarë ishte libri që po mbaja në duar. Iu përgjigja se po lexoja rreth filozofisë teologjike dhe se ky libër ishte i përbërë nga disa artikuj. Vazhdoi uke më pyetur se cilat ishin tematikatqë shtroheshin në këtë libër. Iu përgjigja se përfshihen tematika si atributet e Allahut dhe argumente që vërtetojnë ekzistencën e Allahut. Ai më tha se ata tashmë i dinin përgjigjet e këtyre pyetjeve dhe se vetëm i uhej dikush që mund t’i përkthente në gjuhë të tjera. Megjithatë, tashmë tregohet shumë kujdes se cila shkollave u përkasin këto filozofi teologjike. Ne myslimanët duhet të jemi të kujdesshëm sesi i përqasemi këtyre çështjeve.

Situata e filozofisë në Iran ka qënë e mirë dhe tani sa vjen dhe përmisohet. Edhe në Havza (medrest fetare) ka profesorë shumë të mirë që njohin filozofinë perëndimore, edhe nëpër universitete ka profesorë që e njohin shumë mirë filozofinë islamike. Kjo mund të jetë pikë e mirë që tregon se filozfia iraniane do të vazhdojë ttë zhvillohet edhe më tej. Me shumë gjasa, një ndër filozofët më të rëndësishëm përsa i përket filozofisë teologjike në AmerikëështëAlvin Plantinga. Megjithatë, sa i famshëm ështëAlvin Plantinga në mesin e shoqërisë amerikane? Askush që nuk ka marrë arsim filozofik nuk e di se kush është ai. Nga ana tjetër, ai është shumë i famshëm në Iran. Pati qënë shprehur se ishte habitur shumë kur kishte hasur me interesin e madh që i kishin treguar të rinjtë iranianë. Ai u shpreh këstu: “U habita shumë, të rinjtë po tregonin interes për mua sikur të isha një futbollist.” Për këtë arsye, tashmë në Iran themelet janë hedhur shumë të forta. Prandaj nuk është e nevojshme që të shqetësoheni se çfarë filmash bëhen në perëndm në lidhje me filozofinë. E rëndësishme është që të krijohen themlet e drejta dhe të forta të dijes. Kjo gjë do të reflektohet më pas dalëngadalë në art dhe në fushat e tjera.

- Cilat janë rrugët që mund të ndiqen për të parandaluar izolimin e filozofisë?

- Kjo është detyra juaj. Kjo është një gjë që duhet ta bëni ju. Në çdo shkencë ka disa hapa. Për shembull në shkencën e fizikës hapat janë kto: Për shembull, shkenctart shkruajnë një artikull në lidhje me fizikën. Populli nuk mund ta kuptojë gjuhën profesionale që ai ka përdorur për të shkruar këtë artikull. Megjithatë ekziston edhe diçka që njihet si fizikë popullore e cila përdoret si një urë lidhëse të shkencatërëve të fizikës me popullin e thjeshtë. Aty shpjegohen çështjet fizike në një gjuhë të kuptueshme për popullin e thjeshtë dhe kjo është një gjë e rëndësishme. Po kaq të rëndësishme janë edhe revistat me kërkime shkencore. As në perëndim dhe as në Iran nuk ekzistojnë revista të këtilla filozofike që të bëjnë publikime të një niveli të këtillë. Megjithatë në fushën e fizikës ekziston edhe fizika popullore edhe fizika akademike. Po kështu ekzistojnë edhe disa revista shkencore të famshme. Irani është i fuqishëm përsa i përket kësaj fushe.

- A shihni një përqasje të shoqërisë perëndimore drejt mendimit lindor?

- Po një përqasje e këtillë ekziston dhe ka edhe një datë të caktuar. Ka pothuajse 200 vjet që ekziston një interes i perëndimit përsa i përket mendimit lindor. Ky interes ka filluar pas periudhës së romakëve gjatë fundit të shekullit të 18 dhe deri në fundin e shekullit të 19 janë përkthyer shumë vepra. Kjo periudhë vazhdon akoma. Ndoshta një ndër filozofët më të rëndësishëm të Amerikës, i cili është edhe një prej themeluesve të shkolës së pragmatizmit është Charles Sanders Peirce. Gjatë periudhës që ai jetoi po përktheheshin nga gjermanishtja në anglisht veprat e Hafizit. Ai mori aq shumë vëmendje nga populli saqë në qytete të këtilla si Boston, Cambridge tëMassachusetts grupe të ndryshme nga shoqëria kishin organizuar organizata në të cilat përktheheshin dhe krahasoheshin veprat e Hafizit. Është interesante të dimë diçka të këtillë.Kur fliste për çështjen e vërtetimit të ekzistencës së Allahut, Sanders shprehej kështu “nëse dikush arrin që të shohë me sy të lirë deri përtej qytetit të tij qiellin dhe nuk beson në ekzistencën e Allahut, atëherë ai duhet të ketë një zemër të ngurtësuar.” Shumë besojnë se këtë pikëpamje ai e kishte përftuar nga Hafiza. Një tjetër temë e cila vlen që të përmedur në këtë pikëpamje janë pikërisht këto fjalë: “Ndoshta ju mendoni se gjatë fjalimit që u në mbajta sot jam ndikuar nga Hafizi Shirazi; megjithatë kjo nuk është e vërtetë. Në rininë time unë nuk isha antar i organizatave të Hafizit dhe nuk jam ndikuar nga Hafizi. Megjithatë, ky vazhdon të jetë qëndrimi im në lidhje me vërtetimin e ekzistencës së Allahut.”

Kjo çështje në lidhje me Peirce na çon ne drejt kësaj të vërtete: Gjatë kohës që ai jetoi, ndikueshmëria e mendësive të Hafizit ishte përhapur aq shumë në mesin e shoqërisë amerikane dhe shoqëria amerikane i kishte përvetësuar aq mirë mendësitë e tij saqë pa e kuptuar Peirceështë ndikuar nga mendësitë e Hafizit përsa i përket çështjes së vërtetimit të ekzistencës së Allahut.

- Përse për perëndimin këto koncepte janë tërheqëse dhe përse drejtohen drejt Hafizit?

Nga pikëpamja e shoqërisë perëndimore veprat e Hafizit janë shumë të pëlqyera dhe tërheqëse. Poezitë iraniane kanë një bukuri dhe një gjë të jashëzakonshme në vetvete. Kam një mikun tim të krishterë që ka studiuar në Iran për tre vite duke përfituar nga programi i shkëmbimit të studentëve. Përsa i përket Iranit, ai është një dashuri për Hafizin. Edhe pse është i krishterë ai thotë se “Tek Hafizi gjendet një miqësi e pashoqë me Allahun.” Ishte shumë e  vështirë për atë që të kuptonte terminologjinë e kuptimit të poezive të Hafzit. Megjithatë, duke mësuar persisht dhe me ndihmën e profesorëve iranianë ai filloi të lexonte Hafizin. Ende kur gjatë verës shkoj në Amerikë takohem me mikun tim. Vazhdimisht kërkon ndihmë prej meje për të kuptuar sa më drejt veprat e Hafizit. Përgjithësisht, ehe ime shoqe e ndihmon atë në këtë temë.

- A janë ndikuar psikologët perëndimorë si Karl Gustav nga Lindja? Apo ata kishin pikëpamjet e tyre personale?

- Unë nuk kam lexuar mjaftueshëm mbi Jungun dhe nuk mund të them asgjë sesi është formësuar mendësia e tij filozofike; megjithatë kjo pikëpamje e juaja është e famshme.

- Kur vëzhgojmë pikëpamjen estetike në filozofinë lindore, a është vallë filozofia perëndimore e gatshme që të pranojë filozofinë lindore dhe a është filozofia lindore tërheqëse për filozofinë perëndimore? A e ka filozofia lindore kapacitetin në vetvete për t’u paraqitur para filozofisë perëndimore?

- Po e ka këtë kapacitetet dhe dalëngadalë shoqëria perëndimore gjithnjë e më shumë po mahnitet nga filozofia e Mulla sadriut. Për shembull, këtë libër të vogël unë e kam blerë nga areoporti. Në këtë libër nën titullin Filozofia Islamike (Islamic Philosophy) gjenden kapituj në lidhje me Suhreverdin dhe Mulla Sadriun. Shkrimtari zvicerian i këtij libri shprehet se “Ne në Perëndim e shohim të ndarë në katër periudha filozofinë islamike. Në periudhën e parë, gjithçka që ne donim ishte që të mësonim disa gjëra të përgjithshme në lidhje me filozofinë islamike. Sepse vetë mendimtarët tanë janë ndikuar nga kjo filozofi. Në këtë mënyrë ne nuk mund t’i kuptojmë ata mirë pa njohur Ibn Sinan dhe Ibn Rushdin. Megjithatë, në shekullin e 20, falë Dr. Sejid Hysejn Nasr dhe Henry Corbin ka lindur një interes i ri. Kjo për arsye se dimensioni irfani i filozofisë islamike ishte shumë tërheqës për shoqërinë dhe kështu u krijua një interes për filozofinë islamike. Në të njëjtën mënyrë lindi interesi edhe për Taoizmin në Kinë. Megjithatë, ne tashmë ndodhemi në fazën e tretë. Në këtë fazë ne duam të kuptojmë se çfarë interesi kanë myslimanët për filozofinë islamike dhe se çfarë kuptojnë vetë myslimanët nga filozofia islamike. Kjo nuk shërben vetëm për të përftuar një situatë irfani.”

Disa kohë më parë pata marrrë pjesë në një konferencë në Australi. Tematika e saj ishte ndërlidhja e Allahut me Botën. Pesë nga pjesëmarrësit mbajtën fjalimin e tyre. Vetëm unë isha mysliman mes tyre dhe fola për dimensionin e krijimit të ekzistencës dhe të botës jo-materiale. Ajo që unë theksova gjatë këtij fjalimi ishte kjo: Fillova me Platonin dhe më pas vazhdova deri tek Mulla sadriu. Dëshiroja që të tregoja ndërlidhjen e këtyre dy temave nga koha e Platonit dhe deri në periudhën kur jetoi Mulla Sadriu. Një zgjedhje e këtillë tërhoqi shumë vëmendje. Një prift katolik që gjendej aty më tha se “Unë nuk e kuptoja aspak filozofinë islamike, megjithatë duke parë lidhjen me neo-platonikët deri diku u iluminova. Arrita ta kuptoj këtë çështje duke marrë parasysh neo-platonikët. Në momentin që do të mund të shohim sesi filozofia islamike është zhvilluar në themele të zakonshme.” Ishte një përqasje e mirë. Shoqëria perëndimore dhe filozofët perëndimorë kanë një themel të konsiderueshëm për të kuptuar filozofinë islamike. Unë jam optimist përsa i përket zhvillimit të filozofisë në Iran. Sepse nëpër universitete dhe në shkollat teologjike kemi profesorë, mësimdhënës dhe studentë dhe nxënës që i njohin mirë si filozofinë perëndimore ashtu edhe filozofinëislamike. Dalëngadalë ata do të formësojnë atë që quhet tradita e mendimitt të filozofisë islamike. Janë publikuar shumë libra të Mulla Sadriut në gjuhën angleze. Sigurisht numri është më i ulët në gjermanisht dhe frengjisht. Megjithatë, dalëngadalë po publikohen edhe në këto gjuhë.

Ka shumë koncepte të përbashka në të dyja këto filozofi, këto vihen re kur veçanërisht kujdesemi për të nxjerrë në pah ngjashmëritë. Për shembull, nëse duam të shpjegojmë Mulla Sadriun për perëndimorët mund të shpjegojmë se në cilat pikëpamje ai është ndjekës i Aristotelit, çfarë pikash ka të përbashkta me Aristotelin dhe cilat janë ndryshimet mes tyre. Nëse shohim çështjen e forcave të ndërgjegjes, ‘forcat e ndërgjegjes’ të Ibn Sinës pak a shumë janë pranuar nga Perëndimi dhe ka krijuar një ndikueshmëri të madhe. Përsa i përket Ibn Sinës, jo vetëm në shkencën e filozofisë, por edhe në mjekësi ai ka krijuar një ndikueshmëri të madhe në punimet e tij për të ndarë anatominë e trupit. Kur vëzhgojmë kritikat e Mulla Sadriut në lidhje me Ibn Sinan, shohim se ky i fundit ka arritur më pas që të ndryshojë disa prej pikëpamjeve të tij. Nëse duam të kuptojmë se pse kanë ndryshuar këto mendësi, pse Mulla Sadriu është munduar që të thotë diçka të re duhet të marrim parasysh një gjë: Ne uk mund të bëjmë një shpjegim të plotë, megjithatë mund ta sjellim në një formë të kuptueshme në momentin që mund të njohim deri diku Suhreverdin. Në mënyrë që të kuptojmë ndryshimet mes Mulla Sadriut dhe Ibn Sinas është e nevojshme që fillimisht të njihemi me Suhreverdin. Ky këndvështrim mund të jetë interesant edhe për perëndimorët. Shumë profesorë perëndimorë më përgëzojnë dhe më thonë se “Ju na keni hapur një derë të re, ne nuk ishim të vetëdijshëm për ekzistencën e këtyre çështjeve interesante.” Sigurisht që kur ne i parashtrojmë këto çështje nuk mund të presim që ata të na thonë paskeni pasur të drejtë. Megjithatë, hap pas hapi ata janë duke njohur filozofinë islamike, po gjejnë pikat e përbashkta dhe dalë nga dalë po fitojnë vëmendjen e merituarë.

- A po e zhvillon edhe më shumë mendimi shiit i aksit iranian në botën islame edhe më shumë mendimin dhe rrjedhën fiozofike?

- Po përgjithësisht kjo gjëështë e vërtetë. Sigurisht edhe vëllezërit tanë të Ehli Synetit kanë kontributin e tyre në gjithë këtë dhe kanë ndikim mbi shtetet e tjera. Për shembull, në Egjipt kanë revista dhe bëjnë punimet e tyre. Kamë shkëmbyer biseda me shkenctarët algjerianë dhe më kanë sprehur interesin e tyre për filozofinë islamike. Kam edhe miq të tjerë që tregojnë interes për zhvillimin e filozofisë islamike dhe për ndërlidhjet që ekzistojnë mes filozofisë islamike dhe filozofisë perëndimore. Në Amerikë gjendet një faqe interneti Misru'l Felasife, edhe ata merren me filozofinë islamike dhe i përkthejnë informacionet që mbledhin në anglisht për t’ia paraqitur shoqërisë atje.

- Si mund të na përshkruani një tip të personit perëndimor me të cilin ne mund të kemi marrëdhënie? Si e përkufizoni Perëndimin? Sepse ju shpreheni se Amerika është e ndryshme nga Evropa.

- Më lejoni t’ju përgjigjem në këtë formë: Nuk ekziston një koncept i këtillë si njeriu perëndimor. Nuk ekziston një formë e këtillë e njeriut. Mund të flasim për njerëzit amerikanë; megjithatë nuk ka një koncept të këtillë si njeriu perëndimor. Ka ndryshime mes njerëzve në Evropë dhe mes njerëzve në Perëndim. Ndryshimet mes tyre janë përgjithësisht historike dhe kanë të bëjnë me mënyrën sesi paraja funksionon brenda një shoqërie të caktuar. Media aktuale amerikane është përgjithësisht në duart e një grupi të caktuar. Pjesa më e madhe e mediave në Amerikë kontrollohet nga disa kompani dhe është në duart e tyre. E njëjta gjë vlen edhe për bankat. Më parë ekzistonin shumë banka, ndërsa tani numri i tyre sa vjen e zvogëlohet. Duke ekzistuan një kufizim i këtillë, shtypi dhe media dalin nga një kapacitet i përcaktuar në Perëndim dhe janë reflektime vetëm të këtyre mendësive. Këto i japin aktiviteteve shoqërore dhe politike në Amerikë një ngjyresë të caktuar. Megjithatë, situata në Evropë nuk është e këtillë. Sigurisht për shkak të përngjashmërisë së gjuhës ka një ngjashmëri mes Amerikës dhe Anglisë. Ndërsa, nga ana tjetër Franca duhet parë në një këndvështrim tjetër. Veçanërisht për shkak të ndërlidhjes së Francës me Afrikën... dhe në veçanti me shtetet afrikane si Tunizia dhe Algjeria, të cilat ende janë nën një ndikim të konsiderueshëm të Francës. Lufta e pavarësisë së Algjerisë ende mbetet si një ndër përcaktuesit më të rëndësishëm modern që ka ndikuar në mendësinë e popullit francez. Ajo ka treguar një ndikim të madh në filozofinë në Francë. Filozofia pos-moderne në Francë nuk do të kishte marrë jetë po të mos ishte për luftën e Algjerisë.

- Pra, mendësia posmoderne franceze është ndikuar nga Islami?

- Si pasojë e kolonizmeve të shumta Satre dhe Albert Kamy... Kamy ishte një bir i luftës së Algjerisë. Ata donin të thonin se për shkak të ndikimit që kishte krijuar imperializmi francez,  në mesin e shoqërisë ishte krijuar një dyfytyrësi përsa i përket çështjes së besimit. Një ndër hamendësitë më të mëdha të shoqërisë franceze gjendej edhe tek ekzistencializmii edhe tek postmodernizmi. Në Amerikë nuk mund të gjesh një gjë të këtillë. Mundohen ta tregojnë situatën sikur Franca është e interesuar për Amerikën, por në fakt situata është tërsisht e ndryshme. E ndryshme është situata edhe në Gjermani. Ata kanë një histori tjetër të zhvillimit të mendimit.

Gjatë kohës kur isha student, kisha një profesor italian. Ai punonte në lidhje me filozofinë logjike dhe analitike. Ai më thoshte se “Ju amerikanët nuk mund ta kuptoni kurrë filozofinë italiane. Amerikanët, duke qënë se kund të lexojnë vetëm në anglisht, i vetmi autor italian që mund të lexojnë në Umberto Eco. Nuk njohin asgjë tjetër nga Italia. Kur në të vërtetë këtu ekzistonjë shumë medime dhe mendimtar, megjithatë amerikanët nuk njohin askënd. Ata njihen vetëm brenda Italisë.” Për këtë arsye, situata e mendimit italian jo vetëm që është ndryshe nga amerikanët, por ndryshon edhe me francezët dhe gjermanët. Ju kërkoni një përkufizim të njeriut perëndimor, megjithatë një person i këtillë nuk ekziston.

- Vitin e kaluar, lideri i revolucionit shkroi një letër të cilën ia drejtonte të rinve perënddimorë. Si e vlerësoni jehonën e kësaj letre në median perëndimore?

- Kjo është një gjë shumë e mirë, shpresoj që të vazhdohet edhe më tej me gjëra të këtilla dhe jo vetëm në periudhat kur kemi lëvizshmëri nga terroristët. Kjo është një gjë shumë e mirë, që ai herë pas here të dërgojë mesazhet e tij. Sepse dalë nga dalë krijohet një ndikueshmëri sepse ajo që unë kam vënë re në lidhje me mediat perëndimore përsa i përket personalitetit të liderit, ata mundohen që ta injorojnë atë. Nuk duan t’i sjellin në aktualitet ato që ai thotë. Në momentin që ai shkroi këtë letër, meiat perëndimore u munduan që ta publikonin në një formë që të mos tërhiqte shumë vëmendje. Madje disa gazeta perëndimore kanë shkruar kështu në lidhje me këtë letër “Kjo është një propagandë që iranianët e bëjnë gjithnjë, për çdo gjë të keqe në botë iranianët thonë se e ka bërë Amerika. Edhe fjalët e tij janë thjesht një përsëritje e fjalëve që janë thënë edhe më parë.” Por në fakt nuk është kështu, pavarësisht se me anë të këtyre shkrime kërkojnë që të mos lexohen ato që ai shkruan, dalë nga dalë ato do të fillojnë të lexohen. Unë mendoj se ka një ndikim pozitiv. Veçanërisht për njerëz si unë, kjo gjëështë e rëndësishme. Kur flas me shkenctarë të tjerë jashtë kufinjve të Iranin dhe më thonë se “këto mendësi terroriste ekzistojnë edhe në Iran”, unë mund t’iu them se mjaftojnë të dëgjojnë ato që thotë udhëheqësi iranian për të kuptuar se nuk mund të na ngrenë akuza të këtilla. Kjo është shumë e rëndësishme.

Burimi : Hawzah News / Medya Şafak