Lajmi: medyasafak.net
Burimi: Revista Ringjallja Islame, numri 7, fq. 153-170
Autori: Husejn Iskenderi (1), Muhammed Kirmani Kexhuti (2)
Turqizoi: Ertuğrul Ertekin
Shqipëroi: Media e Lirë

Artikulli që gjendet në duart tuaja, ka për qëllim trajtimin e qasjes së kritikës në fjalë, orvatjen e zbardhjes së elementëve themelorë të argumentimit të kësaj qasjeje, pa patur parasysh argumentet e letërsisë imamite-shiite, tregon se trashëgimia e shkruar e Ehli Sunnetit, është e mangët dhe e metë, në këndvështrimin e vlerës intelektuale.

Kritika e mendimeve të Fahruddin Radiut dhe Ibn Tejmijjes, mbi pozitën intelektuale të Imam Xheuadit, Imam Hadiut dhe Imam Hasan Ushtarit.

Në të vërtetë, është e kundërta e asaj që përfytyrohet, sepse brenda kornizës së dijetarëve të Ehli Sunnetit, nuk gjendet asnjë mendim gjithëpërfshirës, mbi postet e imamëve të pafajshëm (p.m.t.), diturive islame dhe ekspertëve të fushës së hadithit (muhaddithëve). Mendimi që mbizotëron në gjirin e dijetarëve sunnitë, e nënvizon përfytyrimin e lartpërmendur. Në këtë këndvështrim themi se postet intelektuale të Imam Xheuadit (p.m.t.), Imam Hadiut (p.m.t.) dhe Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.), fillimisht janë kritikuar në shekullin e VI islam, ose atë të XII gregorian nga ana e Fahruddin Radiut dhe kritika e këtij të fundit, është shqyrtuar sërish, nga Ibn Tejmijje Dimeshki Harraniu, në shekullin e VIII islam, ose atë të XIV gregorian.

Ndonëse janë të pakta veprat, të cilat na lajmërojnë për këtë qasje, me në krye veprën me titull: “Abakatu’l-Enuari” (Djali i Madh i Dritave), sërish si pasojë e shkaqeve të paditura, këto kritika nuk janë marrë si të mirëqena. Artikulli që gjendet në duart tuaja, ka shqyrtuar qasjen kritike në fjalë dhe duke u orvatur në bërjen të tejdukshme të argumentëve, të cilët përbëjnë themelet e kësaj qasjeje, pa patur parasysh letërsinë imamite-shiite, është një tregues se korniza, e trashëgimisë së shkruar e Ehli Sunnetit, është e privuar nga prestigji intelektual.

Hyrje

Para së gjithash, kumtojmë se dijetarët shiitë-imamitë, pra siç kuptohet nga fjalia, ata të cilët besojnë në imamët e Ehli Bejtit (p.m.t.) janë të mendimit se Imam Xheuadi (p.m.t.), Imam Hadiu (p.m.t.) dhe Imam Hasan Ushtari (p.m.t.), janë të përcaktuar, emëruar si udhëheqës nga Allahu i Madhëruar, ata janë tre autoritetë botërorë, në këndvështrimin e dijes dhe si rrjedhojë ndjekja e tyre është një detyrë, pikërisht si ndjekja e Hadithit Thekalejn (3), i cili mbështetet në argumentë të padiskutueshëm fetarë. Shtojmë se ndonëse këto çështje themelore, nuk janë sjellë në rend të ditës në fushën e apologjetikës sunnite, ashtu siç është sjellë në fushën e apologjetikës imamite-shiite, rishtas përparësitë farefisnore dhe ato të diturive fetare të imamëve të Ehli Bejtit, janë mbajtur gjithmonë dhe vijojnë të mbahen në plan të parë, nga shumica dërrmuese e dijetarëve sunnitë.

Megjithatë krahas këtij pranimi të përgjithshëm, duke u nisur që nga shekulli i VI islam ose ai i XII gregorian, në veprën e tij me titull: “Nihajetu’l-Ukuli” (Përsosmëria e Arsyeve), Fahruddin Radiu iu është qasur me ngurrim, postit të dijes së tre imamëve të sipërcituar. Dy shekuj pas kësaj kritike, Ibn Tejmijje në njërën anë, i ka dhënë përgjigje kritikave të dijetarit shiit Hilit, ndërsa në anën tjetër, ka hetuar postin e dijes së këtyre tre imamëve, si dhe për më tepër, ka shtuar dhe kritikat e tij, në drejtim të postit të dijes së Imam Ridait (p.m.t.). Në këtë mënyrë kjo qasje e përvetësuar, nga pakica e dijetarëve sunnitë, është shndërruar në një kritikë të sistemuar.

Nënvizojmë ve duke u mbështetur, në kornizën e mendimeve të shkruara të dijetarëve sunnitë, mund të thuhet se kanë dalë, dy qasje të ndryshme, në mesin e dijetarëve sunnitë: Qasja e parë është qasja e argumentuar, e përvetësuar nga shumica e dijetarëve sunnitë dhe qasja e dytë, është qasja kritike, e përvetësuar nga pakica e dijetarëve. Ne në artikullin tonë, do t’u japim vend mendimeve mbrojtësve të qasjes së argumentuar sipas rastit. Në anën tjetër Imam Ridai (p.m.t.) është kritikuar dhe nga ana e Ibn Tejmijjes (4), Ibn Kajseranit (5), Themaniut (6) dhe Ibn Hibbanit (7), në këndvështrimin e postit të tij, si ekspert i fushës së hadithit. Për të mos e zgjatur më tej çështjen tonë, ne do ta trajtojmë këtë temë, në një tjetër shkrim tjetër.

Gjithashtu posti i Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.), në sytë e ekspertëve të fushës së hadithit, është në përgjithësi i vlerësuar, sipas një hadithi të përcjellur, i cili ka vënë në pah, një virtyt të Fatime Lules (p.m.t.). Këtu bëjnë përjashtim disa dijetarë sunnitë si Ibn Xheuziu (8), Imam Sujuti (9), Kenaniu (10) dhe Fetteniu (11), të cilët kanë kritikuar hadithin në fjalë, duke nënvizuar se shumica e dijetarëve sunnitë duke anashkaluar shprehjen: “Imam Hasan Ushtari (p.m.t.) është besnik, pra i besueshëm” (12), kanë vënë shënimin “lejse bihi shejun” (nuk ka asnjë vlerë) dhe në këtë mënyrë, kanë patur si synim zhvlerësimin e postit të tij, në mesin e ekspertëve të fushës së hadithit.

Çështja që do të trajtojmë në këtë artikull, ndonëse është hetuar më parë, nga ana e Mir Hamid Husejnit dhe Sejjid Ali Milaniut, punimet e këtyre dy shkrimtarëve, nuk është mbikqyrur nga një analizë gjithëpërfshirëse. Në veprën e tij me titull: “Abakatu’l-Enuari” (Djali i Madh i Dritave), Mir Hamid Husejni (13), ndërsa përkthyesi i përmbledhjes së veprës me titull: “Abakatu’l-Enuari” (Djali i Madh i Dritave) dhe analliza e tij me titull: “Nefahatu’l-Ezhari” (Frymëzimet e Luleve), Sejjid Ali Milani (14), është mbështetur kryesisht, në burimet e Ehli Sunnetit dhe nuk është nisur nga qasja kritike, gjatë shqyrtimit të postit intelektual të Imam Xheuadit (p.m.t.), Imam Hadiut (p.m.t.) dhe Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.).

Në vend të kësaj, pra ata në vend të rrëfimit të tregimeve të jetesës së tyre, ata kanë zgjedhur mënyrën e trajtimit të përzgjedhjes, së kornizës së qasjes së argumentuar, e përvetësuar nga shumica e dijetarëve sunnitë, duke shënuar hadithët e mirë dhe të dërguar, të përcjellur nga imamët e pafajshëm. Për më tepër dhe Ajetullah Marashi, ka hetuar në këndvështrimin e Ehli Sunnetit, si postin intelektual dhe shpirtëror, ashtu edhe statusin shoqëror të këtyre tre imamëve, e megjithatë ai nuk ka cekur aspak qasjet kritike të dijetarëve sunnitë. (15)

Artikulli që jeni duke lexuar, do të shqyrtojë kritikat e ngritura nga Fahruddin Radiu dhe Ibn Tejmijje, në drejtim të postit intelektual të Imam Xheuadit (p.m.t.), Imam Hadiut (p.m.t.) dhe Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.), si dhe brenda shembujve të kornizës së zinxhirëve të hadithëve, të trashëgimisë së shkruar të Ehli Sunnetit. Si fillim do shtjellohen elementët, të cilët përbëjnë argumentimin e qasjes kritike, më pas do të bëhen të ditur dy analiza të ndryshme, në drejtim të këtij argumentimi dhe në fund do të kryhen vlerësimet intelektuale, brenda kornizës së burimeve të Ehli Sunnetit.

Qasja Kritike e Fahruddin Radiut (viti i vdekjes 606 islam)

Ndonëse kritikuesit e postit intelektual, të këtyre tre imamëve të lartpërmendur, është i pakët në numër, duke qenë se i përkasin bashkësisë së Ehli Sunnetit, ata mbajnë një status të përzgjedhur, si pasojë e pëvetësimit të qasjes kritike dhe për më tepër ata janë shumë të rëndësishëm, si pasojë e orvatjeve të kryera në kristalizimin dhe shprehjen e mendimeve të tyre. Në këtë drejtim, themi se është pikërisht Fahruddin Radiu, mendimet e të cilit janë shënuar për herë të parë në vepra të ndryshme. (16) Mendimet e tij janë shtjelluar sërish nga ana e Ibn Tejmijje Harraniut, në shekullin e VIII islam / XIV gregorian.

Ne në artikullin tonë, fillimisht do të përmbledhim këto dy mendime dhe më pas do të shtjellojmë një për një, elementët e argumentimit në të cilët mbështetet ky mendim. Më tej do t'i shqyrtojmë së bashku këta elementët e argumentimit, brenda dy kornizave të ndryshme të analizës. 1. Qasja Kritike e Fahruddin Radiut (viti i vdekjes 606 islam) Si përfundim i kërkimeve tona, arritëm në përfundimin se kritika e parë intelektuale, ndaj postit intelektual të Imam Xheuadit (p.m.t.), Imam Hadiut (p.m.t.) dhe Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.), në mesin e dijetarëve sunnitë, është kryer nga Fahruddin Radiu viti i vdekjes VI islam / viti XXII gregorian dhe më pas është shkruar, nga Hatibu’r-Reji “Ligjëruesi i Mendimit”, ose siç njihet ndryshe, i mirënjohuri Muhammed Ibn Umer Radiu (17).

Lërmëni t’iu bëjmë të ditur se Fahruddin Radiu, i përkiste doktrinës shafiite në jurisprudencë, ndërsa doktrinës esharite në apologjetikë (18), si dhe ai kishte një vend të veçantë, në gjirin e shumicës së dijetarëve të Ehli Sunnetit. Imam Subkiu i ka thurur lavde Radiut (19); Ibn Halikani ka shprehur se ai ishte i pari i shekullit të tij (20); ndërsa Ibn Ethiri e ka cilësuar Fahruddin Radiun si “imami i shekullit” (21). Tërësia e dijetarëve sunnitë, së bashku me dijetarët imamitë-shiitë, e kanë emërtuar shpeshherë Fahruddin Radiun, me emërtimin “imami i dyshuesve”, si pasojë e qasjes së tij dyshuese, ndaj parimeve të pranuara filozofike (22).

Sërish Fahruddin Radiu, ka lënë gjurmë të pashlyeshme, duke shkruar një mori veprash të rëndësishme dhe me mbresa në fushën e filozofisë, apologjetikës, sportit, jurisprudencës, metodologjisë, komentimit dhe letërsisë. Veprat e tij më të njohura, të shkruara në fushën e komentimit janë: “Mahsul Fi’l-Ilmi’l-Usuli” (Përfitimi Në Dijen e Metodologjisë) dhe “Mefatihu’l-Gajbi” (Çelësat e Fshehtësisë), kështu që ai duhet t’ua dijë për nder, pikërisht këtyre dy punimeve të komentimit, famës së tij të madhe të përhapur në mbarë botën e Ehli Sunnetit.

Ndërsa në veprën e tij me titull: “Nihajetu’l-Ukuli Fi’d-Dirajeti’l-Usuli” (Përsosmëria e Mendjeve Në Drejtimin e Metodologjisë), të përpiluar në fushën e apologjetikës, Fahruddin Radiu ka trajtuar në mënyrë të hollësishme njëzet parime, që kanë të bëjnë me besimin, duke u mbështetur në mënyrën e argumentimit. Ndonëse vepra e sipërcituar, nuk është e njohur sa veprat e tij të tjera, dihet në mënyrë të prerë se ajo i përket Radiut. Këtë e pohojnë shpjegimet e tij në veprën me titull: “Mefatihu’l-Gajbi” (Çelësat e Fshehtësisë), të cilat janë një dëshmues se vepra e tij e komentimit “Nihajetu’l-Ukuli” (Përsosmëria e Mendjeve), është shkruar përpara saj.

Për më tepër, Shkrues Çelebiu në veprën e tij: “Keshfu’dh-Dhununi” (Zbulimi i Zotëruesit të Nunit) (23), Dhirikliu në veprën e tij: “Ea’lam” (Më i Dituri) (24) dhe Ixhiu në veprën e tij: “Meuakif” (Të Diturit) (25), e kanë cilësuar librin e mësipërm, në mesin e veprave të Fahruddin Radiut. Fotokopjet e dorëshkrimeve të veprës në fjalë, janë të shënuar me numrin 4620 në Librarinë e Ajetullah Marashit, me numrin 1456 në Librarinë Mbledhjes së Këshillit Islam dhe me numrin 1375, në Librarinë Astan Kuds Radauiut. Njëra nga universitet e tjera, në të cilat gjenden, dorëshkrimet e tjerë e veprës me titull: “Nihajetu’l-Ukuli” (Përsosmëria e Mendjeve) (26), i cili është vërtetuar nga Salah Muhammed Abdurrahmani dhe më pas është botuar në vitin 1991, si një vepër me dy vëllime, në Fakultetin e Shkencave në Universitetin e Kajros.

Lërmëni t’iu bëjmë të qartë, se Fahruddin Radiu në parathënien e veprës së tij me titull: “Nihajetu’l-Ukuli” (Përsosmëria e Mendjeve), ka shprehur se ai në këtë vepër, ka hetuar çështje të cilat nuk i kanë shqyrtuar, as dijetarët e mëparshëm dhe as ata më të mëvonshëm, shpalosjen e argumentëve të vërtetë dhe të padiskutueshëm, pas përfundimit të një analize të gjatë dhe të thellë dhe se vepra e tij gjendet në një vend të lartë dhe të përzgjedhur, si pasojë e një renditjeje, falë së cilës çështjet na tërheqin vëmendjen dhe lidhen imtësisht me njëra-tjetrën.

Fahruddin Radiu i ka shtjelluar dhe i ka kritikuar mendimet e shiitëve, në lidhje me përmasat e ndryshme të udhëheqjes dhe i ka kritikuar ata, në njëzet parimet e tij të emërtuara si “imameti” (udhëheqja). Duke u nisur nga kjo fjali, ai ka bërë të ditur se ka mbetur i çuditur, nga pranimi i përgjithshëm i postit intelektual, të tre imamëve të spikatur, përkatësisht Imam Xheuadit (p.m.t.), Imam Hadiut (p.m.t.) dhe Imam Hasan Askeriut (p.m.t.), në gjirin e bashkësisë shiite. Më pas ai në kritikën e tij, ka shtuar se në epokat në të cilat jetuan këta tre imamë, dija kishte shënuar përparim dhe prodhimi i shkrimeve kishte pësuar rritje.

Madje imamët e sipërcituar, nuk i kishin zbardhur aspak mendimet e tyre intelektuale, nuk kishin marrë pjesë në mbledhjet intelektuale dhe nuk kishin diskutuar asnjë çështje me kundërshtarët e tyre. Për më tepër ai në kritikën e tij, ka vijuar duke shprehur se imamët e mësipërm, nuk kishin shkruar asnjë vepër të dobishme, siç kanë shkruar Imam Shafiiu, Muhammed Ibn Hasani si dhe disa nga juristët, apologjetët dhe komentuesit e tjerë të epokës së tyre. Fahruddin Radiu i ka përpiluar kështu kritikat e tij: “Me të vërtetë, është një dukuri e çuditshme se si ata (shiitët), kanë një besim të palëkundur se Takiu (Imam Xheuadi), Nakiu (Imam Hadiu) dhe Hasan Ushtari janë dijetarë të vërtetë, në sqarimin e çështjeve të metodologjisë dhe degëve të saj. Për hir të vërtetës, zbardh se ata kanë jetuar në një epokë, kur numri i dijetarëve të specializuar në dije të larmishme ishte rritur dhe kur prodhimi i veprave të shkruara ishte shtuar. E megjithatë deri më tani, nuk është përcjellur pak a shumë asgjë nga dijet e tyre, ata nuk kanë qëndruar të gatshëm në mbledhjet intelektuale në xhami dhe nuk kanë diskutuar asnjë çështje me kundërshtarët e tyre. Për më tepër, këta të tre nuk kanë shkruar, asnjë vepër të dobishme, siç kanë shkruar Imam Shafiiu ose Muhammed Ibn Hasani, ose si disa nga juristët, apologjetët dhe komentuesit e tjerë të epokës së tyre”. (27)

Ashtu siç shihet dukshëm, Fahruddin Radiu e ka ndërtuar qasjen e tij kritike, ndaj postit intelektual të imamëve të mësipërm, duke u mbështetur në këta elementë, të cilat mund t’i radhisim si më poshtë:

1-Mungesa e shfaqjes së dijes.

2-Mungesa e shkrimit të një vepre.

3-Mungesa e diskutimit me kundërshtarët.

4-Mungesa e pjesëmarrjes në mbledhjet e dijes.

2. Qasja Kritike e Ibn Tejmijjes (viti i vdekjes 728 islam)

Ibn Tejmijje, i cili njihet ndryshe dhe si Ahmed Ibn Abdulhalim Ibn Tejmijje Harraniu, i përkiste doktrinës hanbelite në fushën e jurisprudencës, ndërsa në fushën e apologjetikës, në kundërshtim me Radiun, ai i përkiste doktrinës selefiste dhe cilësoj si një muhaddith. Pas vdekjes së të atit, Ibn Tejmijje ka dhënë mësim në vendin e hadithit në Sukkerijje (28). Ndonëse posti i tij intelektual dhe prirjet e tij, janë kritikuar nga dijetarët e Ehli Sunnetit (29), Ibn Tejmijje ka zënë një vend të pashoq, në idelogjinë uehhabiste të ditëve të sotme, deri në atë shkallë sa mund të thuhet se, mendimet e ndjekësve të kësaj ideologjie, janë mbështetur në mendimet e Ibn Tejmijjes.

Imam Dhehebiu i ka thurur lavde Ibn Tejmijjes dhe ka kritikuar Subkiun, për qëndrimin e tij ndaj Ibn Tejmijjes. Më pas Subkiu i ka kërkuar ndjesë Imam Dhehebiut dhe e ka lavdëruar madhështinë e Ibn Tejmijjes. (30) Disa dijetarë të tjerë të Ehli Sunnetit, kanë shënuar se Ibn Tejmijje, ishte një dijetar në shumë dije dhe shkenca të ndryshme (31) dhe nuk i kanë kursyer lëvdatat për të, duke kumtuar këndvështrimin se ai, ia ka kushtuar të tërë jetën e tij, veprimtarive të mësimdhënies dhe shkrimit. (32) Edhe Ibn Tejmijje si Fahududdin Radiu, ka lënë mbresa të pashlyeshme mbi dijetarët e Ehli Sunnetit.

Në veprën e tij me titull: “Fuadu’l-Uefetari” (Zemra e Flijuesve), Ibn Shakiri ka përpiluar një listë të veprave të Ibn Tejmijjes, duke përcaktuar se numri i veprave të këtij të fundit arrin në shifrën treqind. (33) Nuk ka dyshim se, vepra më mbresëlënëse, më e rëndësishme dhe më e njohur e tij në mesin e dijetarëve sunnitë dhe veçanërisht atyre uehhabistë, është vepra e tij me titull: “Minhaxhu’s-Sunneti’n-Nebeuijje” (Metodologjia e Sunnetit të Lajmëtarit), të cilën e ka përgatitur si një kundërshtim ndaj veprës me titull: “Minhaxhu’l-Kerame” (Metodologjia e Nderimeve) e dijetar Hilit. Ashtu siç cekëm dhe më lart, qasja kritike e Fahruddin Radiut, u vijua nga ana e Ibn Tejmijjes dyqind vite më pas.

Si një kundërpërgjigje ndaj aludimeve të veprës me titull: “Minhaxhu’l-Kerame” (Metodologjia e Nderimeve), e dijetar Hilit, në disa vende të veprës së tij me titull: “Minhaxh’s-Sunneti’n-Nebeuijje” (Metodologjia e Sunnetit të Lajmëtarit), Ibn Tejmijje hodhi në shkrim mendimet e tij kritike, ndaj postit intelektul të Imam Xheuadit (p.m.t.), Imam Hadiut (p.m.t.) dhe Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.). Sërish në veprën e tij me titull: “Minhaxhu’s-Sunneti’n-Nebeuijje” (Metodologjia e Sunnetit të Lajmëtarit), Ibn Tejmijje kishte kritikuar qenien e autoritetëve intelektualë të dy imamëve të parë dhe kur po shkruante kritikën ndaj imamit të tretë, kishte përdorur shprehjen e Musa Ibn Xhaferit (34), se duke qenë se ai e kishte përgjithësuar tanimë kritikën e tij dhe kështu që e kishte përfshirë edhe postin intelektual të Imam Ridait (p.m.t.) brenda kornizës së kritikës.

Rishtas Ibn Tejmijje, kur kishte përpiluar kritikën e tij, që ka të bëjë me çështjen tonë, kishte bërë të qartë se ne pikënisja jonë, ndaj fjalëve të juristëve të Ehli Sunnetit, ishte shumë më e mirë se sa adresimi ynë, ndaj fjalëve të imamëve të rafiditëve (kundërshtuesve), përkatësisht Imam Hadiut (p.m.t.) dhe Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.). Gjithashtu ai kishte shtuar se dijetarët sunnitë, ishin më të ditur se sa dy imamët e sipërcituar, miratimet e këtyre dijetarëve ishin të besueshëm, në krahasim me ata të imamëve, madje ai kishte shkuar aq larg, sa të pretendonte se dy imamët e mësipërm, e kishin për detyrë, adresimin tek njëri nga dijetarët që kishte përmendur, me qëllim që të përfitonin dije. (35)

Megjithatë Ibn Tejmijje, nuk u mjaftua vetëm me këto pretendime, por vijoi duke sqaruar se krahasimi nuk kishte ndonjë vlerë dhe se ndonëse ai e kishte pranuar si të dobët krahasimin, kishte kumtuar se ata të cilët i adresoheshin krahasimit, duke mos qenë muxhtehidë (ekspertë të dhënies së miratimit), përsëri qëndronin më lart se imitimi i Imam Hadiut dhe Imam Ushtarit. Veçanërisht ai shtonte se Imam Maliku, Lejsi, Eudaiu, Imam Ebu Hanifeja, Ibn Ebi Lejlaja, Imam Shafiiu, Imam Ahmedi, Ishaku, Ibn Ubejdi dhe Ibn Theuriu, ishin në në një vend më sipër dy imamëve në fjalë, për sa i përket dijes dhe fushës së jurisprudencës dhe e mbyllte pretendimin e tij, duke qenë i bindur se një njeri i shëndoshë, i cili qëndronte në një shkallë sado të vogël të dijes, do të gjykonte në të njëjtën mënyrë, ndaj kësaj të vërtete lakuriqe. (36)

Në një fragment tjetër të veprës së tij, Ibn Tejmijje pasi krahason Imam Muhammed Bakirin (p.m.t.), Imam Xhafer Sadikun (p.m.t.) dhe Imam Musa Kadhimin (p.m.t.), me tre imamët e tjerë pasardhës, pikërisht me Imam Xheuadin (p.m.t.), Imam Hadiun (p.m.t.) dhe Imam Hasan Ushtarin (p.m.t.) shkruan si më poshtë: “Sipas lajmeve të shënuara në veprat e njohura, pas Musa Ibn Xhaferit, pas tyre nuk mbeti më asgjë, e cila mund të quhej dije. Në të njëjtën mënyrë, në përmbledhjet e hadithëve me zinxhir të vërtetë përcjelljeje dhe në sunetët, nuk gjendet asnjë hadith nga këta të tre dhe sërish në klasifikimet përmbledhëse së dhënies së miratimeve, të paraardhësve të tyre si Ibn Mubarekut, Said Ibn Mensurit, Abdurrezzakut, Ibn Ebi Shejbes, nuk ndodhet asnjë miratim i dhënë nga imamët në fjalë. Për më tepër, në asnjë nga burimet kryesore të hadithëve, që janë përgatitur pas tyre, nuk hasim në asnjë përcjellje të tyren, si dhe në burimet e mëdha të përmbledhjeve të dijetarëve të mëparshëm, nuk rastisim në asnjë miratim të tyrin. Gjithashtu ne nuk gjejmë asnjë koment, ose hadith, ose ndonjë fjalë të njohur, që i përket atyre”. (37).

Ashtu siç shihet qartë, nga fjalët e Ibn Tejmijjes në fragmentin e lartpërmendur, na bie një sy një kundërshtim duke u nisur në fjalët e tij, ndryshe nga mendimet e Fahruddin Radiut. Këtë e themi sepse ai fillimisht ka pranuar, se imamët janë dijetarë dhe më pas në fragmentin e fundit, i cili pasqyron mendimin e tij të vërtetë, ka mohuar se ata kanë qenë të tillë. Në anën tjetër, aludimi i Ibn Tejmijjes se imamët kanë qenë të privuar nga ixhtihadi (qenia ekspert në dhënien e miratimeve), pra përmendja e të njëjtit aludim dy herë, përkthehet si një pjesëtim i kërkesës në fushën e terminologjisë. Si rrjedhojë dhe në këtë gjendje, vetë aludimi ka nevojë për elementin ose elementët e argumentimit.

Si përfundim, brenda kornizës së thënieve të deritanishme, ne mund t’i radhisim elementët e argumentimit e qasjes kritike të Ibn Tejmijjes si vijon:

1- Qenia e hapur e epërsisë intelektuale e dijetar Imam Malikut dhe Lejsit, në gjirin e dijetarëve.

2- Mungesa e hadithëve të përcjellur nga imamët në veprat e rëndësishme.

3- Mungesa e miratimeve të thëna nga imamët.

4- Mungesa e komentimit të kryer nga imamët.

5- Mungesa e një thënie të njohur nga imamët.

2.1. Analiza e Argumentimit

Përpara se të kalojmë në analizimin e elementëve, që përbëjnë argumentimin e qasjeve kritike të Fahruddin Radiut dhe Ibn Tejmijjes do të kryejmë dy analiza. Analiza e parë, do të tregojë përfshirjen e dy elementëve të argumentimit me njëri-tjetrin, ndërsa analiza e dytë, do të përqendrohet në cilësinë e elementëve të argumentimit.

2.1.1. Përfshirja e Elementëve Të Argumentimit Me Njëri-Tjetrin

Elementi i tretë, i katërt dhe i pestë i argumentimit i Ibn Tejmijjes, përfshihen brenda elementit të parë të argumentimit i Fahruddin Radiut, i cili është “mungesa e bërjes së ditur të dijes”. Duke u nisur nga këto dukuri, nënvizojmë se elementët, që përbëjnë argumentimin e mbrojtjes së qasjes kritike të Fahruddin Radiut dhe Ibn Tejmijjes, mund të renditen gjithsej në pesë pika:

1- Mungesa e shfaqjes së dijes.

2- Mungesa e shkrimit të një vepre.

3- Mungesa e diskutimit me kundërshtarët.

4- Mungesa e pjesëmarrjes në mbledhjet e dijes.

5- Qenia e hapur e epërsisë intelektuale e dijetarëve.

2.1.2. Cilësia e Argumentimit

Duke u mbështetur në shpjegimet e Fahruddin Radiut dhe Ibn Tejmijjes, arrijmë në përfundimin se cilësia e elementëve të argumentimit, është krijuar shembulli i mbledhjes së bashku i fakteve. Me këtë nënkuptojmë se Fahruddin Radiu dhe Ibn Tejmijje, nuk i kanë parë faktet që qëndronin përpara çdo elementi, por përkundrazi çdo fakti, ata kanë shtuar një tjetër fakt, me të cilin përbënë një argument sipas tyre, sepse qenia dijetar nuk i përfshin të tërë këta elementë.

Si rrjedhojë, historia na bën të ditur dhe na lajmëron, se kanë jetuar shumë njerëz, dijetarë, juristë dhe ndonjëherë dhe imamë, të cilët nuk kanë lënë ndonjë vepër pas tyre, nuk kanë zhvilluar disktutime intelektuale me kundërshtarët e tyre, ndonëse kanë marrë pjesë në mbledhjet intelektuale, nuk kanë përcjellur ndonjë hadith. Shkurtimisht këtu ne mund të sjellim si shembull Ismail Ibn Abdurrahmanin (38), Ibrahim Ibn Musa Feradiun (39), Sufjan Theuriun (40), Hasan Basriun (41), Muhammed Ibn Muslim Ibn Ubejdilah Ibn Shihab Dhuhriun (42), Esbag Ibn Halilin (43), Said Ibn Ebi Merjemin (44), Said Ibn Nemrin (45), Suar Ibn Abdilahun (46), Salih Ibn Ahmed Ibn Muhammedin (47), Ebu Asim Nebilin (48), Ebu Mushir Shamin (49), Abdulgani Ibn Abdilazizin (50), Halhalin (51), Abdullah Ibn Muhammed Ibn Muhaxhir Feuzanin (52) dhe Dhuhriun (53).

Në qasjen kritike, pesë elementë të cilët funksionojnë si një fakt, i cili shërben dhe zhvillohet si një argumentim, në të vërtetë është një fakt, i ndërtuar dhe i ngritur mbi pesë elementë në këndvështrimin e cilësisë. Në këtë aspekt, rrëzimi i vetëm një elementi, e bën të hapur diskutimin e një fakti, ose e thënë ndryshe, pjesa që plotëson faktet e mbledhura së bashku, në drejtim të zbardhjes së pjesëve përbërëse të faktit mbetet e mangët. Kështu që rrëzimi i njërit nga pesë elementët, nënkupton privimin nga themeli intelektual, në të cilin mbështetet argumentimi i qasjeve, i Fahruddin Radiut dhe Ibn Tejmijjes.

2.2. Analiza

Kur e hetojmë çështjen, duke lënë mënjanë postin e imamëve, e sqaruar me të tëra përmasat në teologjinë imamite-shiite dhe burimet e besueshme të doktrinës imamite, të cilat bëjnë fjalë për dijen hyjnore të imamëve të pafajshëm (54), vëmë re pasqyrimin në trashëgiminë e shkruar shiite, hadithët e larmishëm intelektualë, në degët e ndryshme të dijes, të përcjellur nga Imam Xheuadi (p.m.t.), Imam Hadiu (p.m.t.) dhe Imam Hasan Ushtari (p.m.t.) (55)

Lërmëni t’iu bëjmë të ditur se, numri i dijetarëve të Ehli Sunnetit, të cilët kanë përvetësuar qasjen kritike, të cilën po e shqyrtojmë në artikullin tonë, është shumë herë më i vogël, se sa numri i dijetarëve sunnitë, të cilët kanë përvetësuar qasjen e argumentuar. Më poshtë, do të pasqyrojmë faktin, i cili përbëhet nga pesë pjesë të qasjes kritike. Më pas do të trajtojmë këtë çështje, duke trajtuar faktin, për çdo imam veç e veç, si dhe ilustrimin e shembujve të dijetarëve sunnitë, të cilët kanë pranuar epërsinë e postit intelektual të imamëve.

2.2.1. Posti Intelektual i Imam Xheuadit Në Trashëgiminë e Shkruar Të Ehli Sunnetit

Tani lejomëni t’iu vëmë në dijeni të faktit, se qasja e cila mbretëron në mesin e dijetarëve sunnitë, është njohja e Imam Xheuadit (p.m.t.), me cilësitë si një imam dhe dijetar, ndërsa Fahruddin Radiu dhe Ibn Tejmijje të cilët përfaqësojnë pakicën, kanë mbajtur një qëndrim ndryshe nga ai i shumicës, duke shfaqur kështu qasjen kritike, ndaj postit intelektual të këtyre tre imamëve të pafajshëm.

Kumtojmë se në lidhje me këtë dukuri, mund të tregojmë si shembuj qasjet e Umer Ibn Bahr Xhahidhit (56), Umer Ibn Shuxhaiddin Musuli Shafiiut (57), Thibt Ibn Xheuziut (58), Fadlullah Ibn Ruzbehanit (59), Mahmud Ibn Uehibiut (60), Fikri Kahiriut (61), Sejjid Muhammed Abdulgaffar Hashimiut (62) dhe Hadi Hamuit (63). Gjithashtu në burimet e Ehli Sunnetit, gjenden një mori hadithësh, të cilët lajmërojnë dhe sqarojnë, për pranimin e përgjithshëm të postit intelektual të Imam Xheuadit (p.m.t.) nga ana e dijetarëve sunnitë.

Fjala vjen Ahmed Ibn Halikani (64), Imam Jafiiu (65) dhe Ibn Tuluni (66) kanë shënuar një numër të madh hadithësh të Imam Xheuadit (p.m.t.), me zinxhir të vërtetë përcjelljeje. Ne do të shtjellojmë disa nga këta hadithë mbi këtë çështje. Sipas një hadithi të përcjellur nga Hatib Bagdadiu (67), Ibn Sabbag Malikiu (68), Sheblenxhiu (79), Imam Jafiiu (70) dhe Abbas Husejni Mekkiu (71), Muhammed Ibn Zejdi, ka shënuar një hadith, me zinxhir përcjelljeje nga Imam Xheuadi (p.m.t.), që ka të bëjë me çështjen e moralit.

Në këtë hadith Imam Xheuadi (p.m.t.) shprehet: “Ai i cili fiton një vëlla në rrugën e Allahut, i ka përgatitur vetes një shtëpi në Xhennet”. Sërish sipas një tjetër hadithi të përcjellur nga Hatib Bagdadi, i ati i Muhammed Ibn Salihut, Abduladhim Hasani, me anë të të atit të Imam Xheuadit (p.m.t.), ka shënuar se Ali Ibn Ebi Talibi (p.m.t.) ka lajmëruar: “I dërguari i Allahut (l.m.t.) më këshilloi kështu duke më dërguar në Jemen: “O Ali! Ai i cili kërkon mirësi nga Allahu nuk mbetet i pashpresë dhe ai i cili këshillon nuk pendohet. O Ali! Rruga përshkohet më shpejt natën, kështu që lëviz natën. O Ali! Filloje ditën me emrin e Allahut, sepse Allahu e ka bërë mëngjesin të begatë dhe të bekuar për bashkësinë time”.

Rishtas sipas një hadithi tjetër i përcjellur nga Hatib Bagdadi, nga Ebu Nuajmi, ky nga Ahmed Ibn Ishaku, ky nga Ibrahim Ibn Naileja, ky nga Xhafer Ibn Muhammed Ibn Jezidi se Xhafer Ibn Muhammedi ka urdhëruar: “Muhammed Ibn Mundhiri, më dërgoi pranë të birit të Imam Ridait (p.m.t.) dhe e pyeti atë që t’i sqaronte hadithin: “Allahu e ka ndaluar djegien e zjarrit (të Xhehennemit) për pasardhësit e Fatimesë. Imam Xheuadi (p.m.t.) u përgjigj: “Kjo ndalesë i përket Hasanit dhe Husejnit (p.m.t.)”. (72)

Për më tepër, mungesa e dhënies së përgjigjeve, të pyetjeve të drejtuara nga Imam Xheuadi (p.m.t.), nga ana e Jahja Ibn Eksemit, tregon për epërsinë intelektuale të këtij të fundit në fushën e jurisprudencës, në krahasim me dijetarët bashkëkohorë. Ngjarja në fjalë ka ndodhur si vijon: Udhëheqësi abbasit Memuni, kishte zhvilluar një mbledhje, me synimin e argumentimit të postit intelektual të Imam Xheuadit (p.m.t.) në sytë e të tërë udhëheqëvve abbasitë, pikërisht mes Imam Xheuadit (p.m.t.) dhe Jahja Ibn Eksemit.

Në këtë mbledhje Jahja Ibn Eksemi, nuk kishte mundur t’i përgjigjej, pyetjeve të ngritura nga Imam Xheuadi dhe si rrjedhojë pavarësisht moshës së tij të vogël, kishte dalë në pah dija, nderimi, respekti dhe zotësia e Imam Xheuadit (p.m.t.), si dhe epërsia e tij intelektuale, në krahasim me dijetarët e tjerë. Gjatë fjalimit të tij, në përfundim të mbledhjes, udhëheqës Memuni pasi kishte falenderuar Allahun e Madhëruar kishte thënë: “Unë po e martoj bijën time Ummu Fadlin me atë, kush do le të shqetësohet dhe kush do le të zemërohet”. (73)

Lërmëni t’iu shtojmë se sqarimet dhe citimet e kryera e deritanishme, nga burimet e shkruara të Ehli Sunnetit, themi se kanë rrëzuar dy, nga pikat e pretenduara nga qasja kritike, të cilat shërbejnë në mohimin e postit intelektual të Imam Xheuadit (p.m.t.), që përkthehen si aludimet e mungesës së përcjelljes së hadithit dhe madje mungesës së pjesëmarrjes në mbledhjet e dijes së Imam Xheuadit (p.m.t.) dhe si përfundim kanë nxjerrur në shesh, dështimin e argumentimit në këndvështrimin intelektual, si pasojë e mungesës së pasqyrimit të së vërtetës dhe si rrjedhojë mungesën e besueshmërisë së këtij argumentimi. Për më tepër cilësimi i shumicës dërrmuese të dijetarëve sunnitë të Imam Xheuadit (p.m.t.), si ofiqet “dijetar”, “imam” dhe “ai qëndronte në një post të madh me dijen e tij”, tregojnë postin e lartë të Imam Xheuadit (p.m.t.), si një ekspert në fushën e dhënies së miratimeve.

2.2.2. Posti Intelektual i Imam Hadiut (p.m.t.) Në Trashëgiminë e Shkruar Të Ehli Sunnetit

Ashtu siç e cekëm dhe më lart, përballë qasjes kritike ndaj postit intelektual të Imam Hadiut (p.m.t.), gjendet dhe qasja e argumentuar e dijetarëve të tjerë për të dhe janë pikërisht dijetarët e kësaj qasjeje, të cilët e kanë emërtuar Imam Hadiun (p.m.t.) me ofiqe si “dijetar”, “jurist” dhe “imam”. Në mesin e këtij kalvari të gjatë dijetarësh dhe imamësh, mund të përmendim si shembuj emrin e Xhahidhit (74), Ibn Hishabit (75), Muhjiddin Ibn Arabiut (76), Thibt Ibn Xheuziut (77), Imam Dhehebiut (78), Imam Jafiiut (79), Muhammed Haxhi Parsait (80), Ibn Sabbagut (81), Ibn Haxher Hejthemiut (82), Ibn Imad Hanbeliut (83), Sheblenxhiut (84) dhe Ali Fikriut (85).

Për më tepër, disa nga dijetarët e Ehli Sunnetit, kanë shkruar se Imam Hadiu (p.m.t.), zotëronte dijen e fshehur hyjnore dhe kanë përcjellur fakte që kanë të bëjnë me këtë. Duke u nisur nga kjo pohojmë se Sheblenxhiu dhe Ibn Sabbagu, kanë përcjellur se Imam Hadiu (p.m.t.), ka lajmëruar për vdekjen e udhëheqësit abbasit Uathikut dhe kalimin në vendin e tij të Muteuekkilit. (86)

Nga ana tjetër në trashëgiminë e shkruar sunnite, na dalin përpara syve shumë hadithë, në lidhje me postin intelektual të Imam Hadiut (p.m.t.). Veçanërisht një numër imadh dijetarësh sunnitë, kanë përcjellur hadithë nga Imam Hadiu (p.m.t.). Këtë fakt do ta ilustrojmë me disa shembuj. Sipas një hadithi të përcjellur nga Safuri Bagdadi, Thibt Ibn Xheuziu dhe Themaniu udhëheqësi abbasit Muteuekkili pasi e kishte përfshirë një sëmundje e rëndë, kishte dhënë fjalën se nëse do të përmirësohej dhe do të shërohej, do të jepte si lëmoshë, një sasi të madhe të hollash.

Pasi u shërua udhëheqësi abbasit Muteuekkili mblodhi juristët e tij, për të mësuar se sa do të ishte sasia e dhënies së lëmoshës, megjithatë asnjëri nga ata nuk e dinte përgjigjen e pyetjes. Për këtë arsye Muteuekkili kërkoi thirrjen dhe i shtroi këtë pyetje Imam Hadiut (p.m.t.). Ndërsa Imam Hadiu (p.m.t.), duke i përmendur atij ajetin 25, të Sures Teube: “Allahu iu ka ndihmuar në shumë luftra”, i tha se sasia e lëmoshës që duhet të jipte ishte 83 dinarë (monedha ari) pra sasinë e të hollave të mbledhur, ose më saktë 1 dinar për çdo luftë të zhvilluar. (87)

Duke u mbështetur në këto ngjarje, theksojmë se është me të vërtetë e çuditshme dukuria, se si juristët bashkëkohorë të epokës së Muteuekkilit, të cilët ishin të njohur për armiqësinë dhe urrejtjen e tyre ndaj Ehli Bejtit, ishin pajtuar dhe kishin pranuar mendimin e Imam Hadiut (p.m.t.), të cilin e kundërshtonin hapur. Në një tjetër hadith rrëfehet, se në epokën e udhëheqësit abbasit Muteuekkilit, një grua kishte hedhur aludimin, se ishte e bija Imam Husejn Ibn Ali Ibn Ebi Talibit (p.m.t.) dhe si rrjedhojë tregohet se, udhëheqësi abbasit Muteuekkili, kishte zhvilluar një mbledhje intelektuale, me synimin e daljes në dritë të vërtetës së aludimit të lartpërmendur.

Njëri nga dijetarët e pranishëm, Feth Ibn Hakani iu ishte drejtuar udhëheqësit me fjalët: “Thirr Ibn Ridain (Imam Hadiun) dhe ai do të të lajmërojë për zbulimin e të vërtetës”. Pas kësaj Muteuekkili kishte thërritur Imam Hadiun (p.m.t.) dhe e kishte pyetur se si qëndronte puna. Më tej Imam Hadiu (p.m.t.) e kishte përgënjeshtruar gruan dhe më pas kishte urdhëruar: “Allahu i Lavdëruar ua ka bërë të ndaluar kafshëve grabitqare, copëtimin e trupave të bijve të Fatimesë, kështu që e hidhni atë në mesin e kafshëve grabitqare dhe nëse thotë të vërtetën kafshët nuk do ta shyejnë atë”. Kur e dëgjoi këtë gruaja rrëfeu se kishte gënjyer.

Këtu vlen të përmendim se hadithin e lartpërmendur, e ka përcjellur Mesudi në veprën e tij me titull: “Ahbaru’z-Zamani” (Lajmet e Kohës) dhe ka lajmëruar për këtë në veprën e tij me titull: “Muruxhu’dh-Dhehebi” (Vendkthimet e Arit). (88) Gjithashtu të njëjtin hadith, e ka marrë dhe Ibn Haxher Askalani, nga vepra e sipërcituar me titull: “Muruxhu’dh-Dhehebi” (Vendkthimet e Arit) dhe më pas ka bërë të ditur se e ka parë, hadithin e mësipërm në veprën me titull: “Sherefu’l-Mustafa” (I Nderuari i Përzgjedhur), e Ebu Said Nishaburit dhe në fund, ka shënuar versionin e përcjellur në veprën në fjalë. (89)

Për më tepër një sërë hadithësh, të përcjellur në veprën me titull: “Tarihu’l-Bagdadi” (Historia e Bagdadit), e Hatib Bagdadit dhe në veprën me titull: “Tedhkiretu’l-Huffadhi” (Përmendja e Hafidhëve), e Thibt Ibn Xheuziut, janë një dëshmues i qartë, të cilat tregojnë rëndësinë e madhe e zotërimit të dijes e Imam Hadiut në burimet sunnite si dhe dështimin e dhënies së përgjigjeve, mbi çështje të ndryshme, nga ana e dijetarëve bashkëkohorë të Imam Hadiut.

Lejomëni t’iu vëmë në dijeni se sipas këtij hadithi, udhëheqësi abbasit ishte detyruar, që të shkonte dhe të paraqitej tek Imam Hadiu, me synimin e gjetjes së pyetjeve historike, të mbetura pa përgjigje. Hadithi është si vijon: “Jahja Ibn Eksemi (viti islam i vdekjes 242), në një mbledhje në të cilën morën pjesë, shumë dijetarë dhe imamë, kishte shtruar pyetjen: “Vallë cili ose çfarë e kishte rruar kokën e Ademit (p.m.t.), pasi kishte përfunduar adhurimin e haxhxhit?!”

Udhëheqësi abbasit Uathiku, kur kishte vënë re se, dijetarët e pranishëm kishin dështuar, në dhënien përgjigje të kësaj pyetjeje, duke qëndruar i guakë kishte shprehur: “Atëherë unë do të sjell një njeri, i cili e di përgjigjen e kësaj pyetjeje”. Kur Imam Hadiu (p.m.t.) erdhi në këtë mbledhje, Jahja Ibn Eksemi e përsëriti pyetjen. Si fillim Imam Hadiu (p.m.t.) pasi përmendi zinxhirët e përcjelljes së etërve të tij, shtoi se i dërguari i Allahut (l.m.t.) kishte kumtuar: “Xhibrili kishte për detyrë, sjelljen e një rubini nga Xhenneti dhe stolisjen e kokës së Ademit (p.m.t.) me të. Kur ai e kreu detyrën e tij, flokët e Ademit (p.m.t.) u rruan dhe vendet të cilat shkëlqyen nga drita e rubinit, u cilësuan si vende të turpshme”. (90)

Madje në burimet e Ehli Sunnetit, gjenden dhe hadithë të përcjellur nga Imam Hadiu (p.m.t.), që kanë të bëjnë me dijet e tij, për sa i përket fushës së mjekësisë. Në veprën e tij me titull: “Fusulu’l-Muhimme” (Krerët e Rëndësishëm), Ibn Sabbagu rrëfen një ngjarje, e cila i përket sëmundjes së lëkurës së Muteuekkilit, e cila është si vijon: “Në trupin e udhëheqësit abbasit Muteuekkilit, u shfaq një lyth i keq kështu që ai u sëmur dhe pothuajse u gjend ballë përballë me vdekjen. Nëna e tij dha fjalën se nëse i biri i saj do të shërohej, ajo do t’i dhuronte Imam Hadiut (p.m.t.), një sasi të madhe të hollash nga pauria e saj vetjake.

Si rrjedhojë Muteuekkili, dërgoi njërin që të lajmëronte Imam Hadiun (p.m.t.), ndërsa përgjigjia e këtij të fundit ishte: “Merrni dhe përzieni lëngun e yndyrës së deles, me ujin e trëndafilit mbi plagën e tij dhe me lejen e Allahut do të gjejë shërim”. Ndonëse disa njerëz, e morrën këtë thënie si një tallje, këshilla e Imam Hadiut (p.m.t.) funksionoi me të vërtetë dhe Muteuekkili u shërua. Më pas nëna e këtij të fundit, i dërgoi imamit njëmijë dinarë (monedha ari). (91)

Në këtë pikë të rëndësishme, përçojmë se shembujt, të cilët i kemi marrë nga trashëgimia e shkruar e Ehli Sunnetit, janë një tregues i hapur dhe i qartë, i postit të lartë intelektual të Imam Hadiut (p.m.t.). Në këtë mënyrë, rrëzohen dhe aludimet e paqena, të elementëve të argumentimit të qasjes kritike, nga vetë burimet autentike të Ehli Sunnetit, të llojit të mungesës së hadithëve të përcjellur, mungesës së shfaqjes së dijes dhe mungesës së pjesëmarrjes në mbledhjet e dijes, nga ana e Imam Hadiut (p.m.t.).

2.2.3. Posti Intelektual i Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.) Në Trashëgiminë e Shkruar Të Ehli Sunnetit

Tani lejomëni t’iu sqarojmë, se përballë qasjes kritike, gjenden gjithashtu dhe një numër i madh dijetarësh, të cilët mbrojnë qasjen e argumentuar. Në gjirin e këtyre dijetarëve mund të radhisim Thibt Ibn Xheuziun (92), Ibn Inebin (93), Ibn Sabbagun (94), Arif Ahmed Abdulganiun (95), të cilët e kanë emërtuar Imam Hasan Ushtarin (p.m.t.) me ofiqin “dijetar” dhe “asket”. Përveç kësaj Ibn Haxher Askalani, i ka cilësuar si muhaddithë imamitë, që i përkasin trashëgimisë së shkruar të Ehli Sunnetit, të cilët kanë përfituar nga dija e pafundme, e Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.) si Ibrahim Ibn Ebi Hafs Katibi (96), Ibrahim Ibn Abdih Nishaburiu (97), Ibrahim Ibn Mehdijar Ahuadi (98), Ahmed Ibn Abdilahu (99), Xhabir Ibn Jezid Farisiu (100), Hasan Ibn Musai (101) dhe Ali Ibn Muhammed Ibn Ibrahim Ibn Eban Radi Kulejniun (102)

Për më tepër, në shkrimin e tij, që ka të bëjë me doktrinën shiite, Ibn Haxher Askalani, i ka përmbledhur pyetjet e ngritura dhe përgjigjet e këtyre pyetjeve të dhëna nga Imam Hasan Ushtari (p.m.t.), në krerët me titull: “Mesail Ibn Rijan” (Çështjet e Ibn Rijanit) (103), “Mesail Himjeri” (Çështjet e Himjeriut) (104) dhe “Mesail Muhammed Ibn Ali Ibn Isa Kummi” (Çështjet e Muhammed Ibn Ali Ibn Isa Kummiut) (105). Të tëra këto dukuri, e lënë të hapur vijimin e diskutimit, kundrejt aludimit të argumentimit të qasjes kritike, ndaj postit intelektual të Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.), brenda kornizës së trashëgimisë së shkruar të Ehli Sunnetit.

Disa nga hadithët e përcjellur, nga Imam Hasan Ushtari (p.m.t.), në trashëgiminë e shkruar të Ehli Sunnetit janë shënuar si më poshtë: “Xhenabdhiu shënon një hadith nga Beladhuriu, sipas së cilit Imam Hasan Ushtari (p.m.t.), rrëfen nga i ati, ky i fundit përcjell nga etërit e tij, se kanë dëgjuar nga Muhammedi (p.q.m.t.), ky nga Xhibrili dhe se ky i fundit ka përcjellur se Allahu i Lartësuar urdhëron: “Nuk ka dyshim se Unë jam Allahu dhe se nuk ka zot përveç Meje. Ai i cili më thërret Mua me njëshmëri, ai do të përfshihet nga lapsi dhe të përfshirët e lapsit, kanë shpëtuar nga dënimi im”.(106)

Sipas një tjetër hadithi të përcjellur nga Hafidh Ebu Nuajmi (107), Thibt Ibn Xheuziu (108) dhe Ibn Haxher Askalani, rrëfejnë me një zinxhir të vërtetë përcjelljeje, nga Gjykatës Ebu Hasan Ali Ibn Muhammed Kazuiniu, ky i fundit nga Imam Hasan Ushtari (p.m.t.), ky i fundit përcjell nga etërit e tij, se kanë dëgjuar nga Muhammedi (p.q.m.t.) duke thënë: “Xhibrili është si një adhurues statujash i cili pi pije vazhdimisht”. Më pas Ebu Nuajmi përcakton se ky është një hadith i vërtetë. (109)

Përveç këtyre lajmeve të rëndësishme, theksojmë se dijetari malikit Ibn Sabbagu, na ka njoftuar se Imam Hasan Ushtari (p.m.t.), na ka vënë në dijeni dhe për ngjarje, që kanë të bëjnë me dijen e së fshehtës si “moshën e saktë të Isa Ibn Fethiut”, “shfaqjen në të ardhmen e Imam Mehdiut (p.m.t.)”, (110) “kërkimin e lutjes nga ana e Muhammed Ibn Hamzait, me synimin për t’u bërë i pasur dhe lajmërimin e këtij të fundit, për vdekjen e të birit të xhaxhait të tij, si dhe lënien e tij si trashëgimi të njëqind mijë dirhemëve (monedhave argjendi)”, (111)

Në këtë pikë të nxehtë, kumtojmë se hadithët e pranishëm, tek trashëgimia e shkruar e Ehli Sunnetit, janë një tregues i qartë, i postit të lartë intelektual të Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.). Kështu rrëzohen dhe aludimet e elementëve të argumentimit të qasjes kritike, nga vetë burimet e Ehli Sunnetit, të llojit të mungesës së hadithëve të përcjellur, mungesës së përcjelljes së hadithëve dhe mungesës së shfaqjes së dijes, nga ana e Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.), i cili mban ofiqe si “imam” dhe “dijetar”.

Përfundim

Me sa duket argumentimi i qasjes kritike, i përbërë nga pesë elementë, ndaj postit intelektual të Imam Xheuadit (p.m.t.), Imam Hadiut (p.m.t.) dhe Imam Hasan Ushtarit (p.m.t.), brenda kornizës së trashëgimisë së shkruar të Ehli Sunnetit, nuk është plotësisht i zbatueshëm. Sipas shkrimtarëve sunnitë tre elementët, si mungesa e percjelljes së hadithëve, mungesa e shfaqjes së dijes dhe mungesa e pjesëmarrjes në mbledhjet e dijes, është tërësisht e papranueshme për të dy imamët e parë dhe kjo gjendje është në përputhje, me qasjen e argumentuar, e cila mbretëron brenda dijetarëve të Ehli Sunnetit, në lidhje me postin intelektual të tre imamëve.

Burimet e Referuara Për Këtë Artikull:

1- Husejn Iskenderi, është një studiues, në Qendrën e Studimeve të Udhëheqjes, në Universitetin e Dijes në Kum, në fushën e mësimdhënies së Ehli Bejtit (p.m.t.) për studentët e huaj.

2- Muhammed Kirmani Kexhuti, është një nëpunës i edukimit, në Qendrën e Studimeve të Udhëheqjes, në Universitetin e Dijes në Kum, në fushën e mësimdhënies së Ehli Bejtit (p.m.t.) për studentët e huaj.

3- Imam Muslimi, “Sahihu’l-Muslimi” (Përmbledhja e Hadithëve të Vërtetë të Imam Muslimit), vëll. 7, fq. 122; Imam Ahmed Ibn Hanbeli, “Musnedu’l-Imami’l-Ahmedi’l-Ibni’l-Hanbeli” (Zinxhiri i Përcjelljes së Hadithëve të Imam Ahmed Ibn Hanbelit), vëll. 3, fq. 17; Hakim Nishaburiu, “Mustedrek Ala’s-Sahihajni” (Perceptimi Mbi Dy Përmbledhjet e Hadithëve të Vërtëtë), vëll. 3, fq. 109, Vërtetues Mustafa Abdulkadir Ata, (viti islam i botimit 1410 / viti 1990 gregorian), Shtëpia Botuese: “Veprat Skencore”, Bejrut, Liban; Imam Taberaniu, “Muxhemu’l-Kebiri” (Përmbledhja e Madhe), vëll. 3, fq. 63; Imam Xhuejniu, “Feraidu’th-Thimtejni Fi’l-Fedaili’l-Murteda ue’l-Betuli ue Thibtejni ue’l-Eimme Min Dhurrijetihim” (Virtytet e Dy Autoritetëve në Virtytet e të Kënaqurve dhe Mirësisë dhe Dy Qëndrimet e Imamëve dhe Udha e Tyre), vëll. 2, fq. 144, Vërtetues Muhammed Bakir Mahmudi, (viti islam i botimit 1428 / viti 2007 gregorian), Shtëpia Botuese: “I Dashuri”, Bejrut, Liban; Imam Sujuti, “Ihjau’l-Mejjiti” (Ringjallja e të Vdekurit), fq. 64; Imam Hejthemiu, “Mexhmeu’z-Zeuaidi ue Menbeu’l-Feuaidi” (Përmbledhjet e Shtimeve dhe Përfitimet e Dobive), fq. 162; Ebu Nuajm Isfahaniu, “Hiljetu’l-Eulijjai ue Tabakatu’l-Esfijjai” (Pamja e Kujdestarëve dhe Klasifikimet e të Pastërve), vëll. 9, fq. 64, (viti islam i botimit 1405 / viti 1984 gregorian), Shtëpia Botuese: “Veprat Arabe”, Bejrut, Liban; Nexhmuddin Ebu Kasim Xhafer Hili, “Muteber Fi’sh-Sherhi’l-Muhtasari” (Autoriteti Në Shpjegimin e Përmbledhjes), Analist Nasir Mekarim Shiraziu, vëll. 1, fq. 23, (viti islam i botimit 1364 / viti 1944 gregorian), Shtëpia Botuese: “Zotëriu i Dëshmorëve”, Kum, Republika Islame Iraniane; Ibn Mutahhar Hili, “Tedhkiretu’l-Fukaha” (Përmendja e Juristëve), vëll. 1, fq. 15, Shtëpia Botuese: “I Kënaquri”; Huejdiu, “Nuru’th-Thekalejni” (Drita e Dy të Rëndave), Vërtetues Hashim Muhalati Resuli, vëll. 5, fq. 605, (viti islam 1412 / viti 1991), Shtëpia Botuese: “Ismailitët”, Kum, Republika Islame Iraniane.

4- Ibn Tejmijje, “Minhaxhu’s-Sunneti’n-Nebeuijjeti” (Metodologjia e Sunnetit të Lajmëtarit), vëll. 2, fq. 125.

5- Ibn Kajserani, “Marifetu’t-Tedhkire” (Urtësia e Përmendjes), vëll. 1, fq. 178, 184, 199, 203, 261.

6- Imam Themaniu, “Ensab” (Farefiset), Vërtetues Abdullah Umer Barudi, vëll. 3, fq. 74. (viti islam i botimit 1418 / viti 1988 gregorian).

7- Ibn Hibbani, “Mexhruhin Mine’l-Muhaddithin ue’d-Duafa ue’l-Metrukin” (Kritikuesit e Muhaddithëve, Dobësitë dhe të Lënit), Vërtetues Muhammed Ibrahim Zaidi, vëll. 2, fq. 106, (viti islam i botimit 1396 / viti 1976 gregorian), Shtëpia Botuese: “Flijimi”, Halib, Siri.

8- Ibn Tejmijje, “Meuduat” (Çështjet), vëll. 1, fq. 415.

9- Imam Sujuti, “Lealu’l-Masnua Fi’l-Ehadithi’l-Meudua” (Netët e Përpunuara Në Hadithët e Shpikur), Vërtetues Ebu Abdurrahman Salah Ibn Muhammed Ibn Auidai, vëll. 1, fq. 361, (viti islam i botimit 1416 / viti 1996 gregorian), Bejrut, Liban.

10- Kenaniu, “Tenzihu’sh-Sheriati” (Pastrimi i Sheriatit), vëll. 1, fq. 410.

11- Fetteniu, “Kanunu’l-Meuduati” (Ligji i Çështjeve), fq. 249.

12- Thibt Ibn Xheuziu, “Tedhkiretu’l-Hauasi” (Përmendja e Shqisave), fq. 324.

13- Mir Hamid Husejni, “Abakatu’l-Enuari” (Djali i Madh i Dritave), vëll. 4, fq. 262.

14-Milani, “Dirasat Fi’l-Minhaxhi’s-Sunneti Li’l-Marifeti Ibn Tejmijje” (Mësimet e Metodologjisë së Sunnetit të Lajmëtarit të Ibn Tejmijjes), fq. 375-379, (viti islam i botimit 1419 / viti 1998 gregorian), Për përmbledhjen shihni veprën me titull: “Nefehatu’l-Ezhari Fi’l-Hulasati’l-Abakati’l-Enuari” (Frymëzimet e Luleve Në Përmbledhjen e Djalit të Madh të Dritave), vëll. 4, fq. 256, (viti islam i botimit 1414 / viti 1993 gregorian).

15- Marashiu, “Sherhu’l-Ihkaki’l-Hakki” (Shpjegimi i Jetësimit të Vërtetës), Korrigjues Ibrahim Mijanxhiu, vëll. 12, fq, 344, (viti islam i botimit 1421 / viti 2000 gregorian), Shtëpia Botuese: “Ajetullah Marashi”.

16- Fahruddin Radiu ka ndërruar jetë në vitin 606 islam. Megjithatë ne kemi shpjeguar se ai ka shkruar më parë veprën e tij me titull: “Nihajetu’l-Ukuli” (Përsosmëria e Mendjes) dhe më pas veprën e tij me titull: “Tefsiru’l-Kebiri” (Komentimi i Madh). Vetë thënia ne e kemi sqaruar këtë në veprën me titull: “Nihajetu’l-Ukuli” (Përsosmëria e Mendjes), është një dëshmues i hapur se vepra e parë, është shkruar përpara veprës së dytë. Për më tepër shihni veprën me titull: “Mefatihu’l-Gajbi” (Çelësat e së Fshehtës), e Fahruddin Radiut, vëll. 14, fq. 132, (viti islam i botimit 1421 / viti 2000 gregorian), Shtëpia Botuese: “Veprat Shkencore”, Bejrut, Liban. Themi se vepra me titull: “Nihajetu’l-Ukuli” (Përsosmëria e Mendjes), është shkruar në fund të shekullit të VI islam.

17- Fahruddin Radiu, “Muxhemu’l-Udeba” (Përmbledhja e Edukatave), vëll. 5, fq. 462, Këtu duhet të bëjmë të ditur, se i biri i oratorit të Rejit, ose siç njihet ndryshe “Ibn Hatibu’r-Reji”, shkruhet në formën e plotë, si Imam Fahruddin Muhammed Ibn Umer Radiu. Ky ofiq i ka mbetur, si pasojë e të atit të tij, Dijauddinit i cili ishte oratori i njohur i qytetit të Rejit.

18- Imam Subkiu, “Tabakatu’sh-Shafijjeti’l-Kubra” (Klasifikimi i Shafiitëve të Mëdhenj), Vërtetues Mahmud Muhammed Tenahiu dhe Abdulfettah Muhammedi, vëll. 8, fq. 81, (viti islam i botimit 1413 / viti 1992 gregorian); Shafii Eshariu, “Diuanu’l-Islami” (Mbledhja e Islamit), vëll. 1, fq. 45.

19- Shafii Eshariu, “Diuanu’l-Islami” (Mbledhja e Islamit), vëll. 1, fq. 45.

20- Ibn Halikani, “Tarih” (Historia), vëll. 2, fq. 48.

21- Ibn Ethiri, “Kamil Fi’t-Tarihi” (Plotësimi i Historisë), vëll. 13, fq. 55.

22- Ibn Sabbag Malikiu, “Fusulu’l-Muhimme” (Krerët e Rëndësishëm), vëll. 1, fq. 123. Ibn Sabbagu këtu shkruan: “Fahruddin Radiu, është i njohur në mesin e dijetarëve me nofkën: “Imami i të Dyshuarve”. Gjithashtu dhe Aga Buzurgu, e cilëson Fahruddin Radiun me të njëjtën nofkë. Shikoni “Zaire” (Vizituesi), vëll. 3, fq. 811.

23- Shkrues Çelebiu, “Keshfu’dh-Dhununi An Esmai’l-Kutubi ue Dhununi” (Zbulimi i Zotëruesit të Nunit Në Emrat e Shkruesve dhe Dhununit), vëll. 2, fq. 1988, (viti islam i botimit 1412 / viti 1992 gregorian), Shtëpia Botuese: “Veprat Shkencore”, Bejrut, Liban.

24- Dhirikliu, “Alam” (Dijetarët), vëll. 6, fq. 313, (viti islam i botimit 1422 / viti 2002 gregorian).

25- Ixhiu, “Meuakif” (Qëndrimet), Vërtetues Abdurrahman Umejre, vëll. 3, fq. 52, (viti i botimit islam 1417 / viti 1996 gregorian), Shtëpia Botuese: “Zbardhja”, Bejrut, Liban.

26- Shikoni Librarinë Mbret Nr: 1146; Librarinë e Universitetit të Teheranit Nr: 2129, Librarinë e Meshhed Neuuabit Nr: 50; Ndërsa për kopjet e tjera, shikoni Indeksin e të Dhënave të Iranit (DENA), vëll. 10, fq. 871, 872.

27- Fahruddin Radiu, “Nihajetu’l-Ukuli” (Përsosmëria e Mendjes), kopje e shkruar me dorë, në të cilën nuk janë të shënuar numrat.

28- Ibn Kethiri, “Bidaje ue’n-Nihaje” (Fillimi dhe Fundi), vëll. 13, fq. 303, Shtëpia Botuese: “Dituria”, Bejrut, Liban.

29- Sejjid Ali Husejn Milaniu, “Dirasat Fi’l-Minhaxhi’s-Sunneti Li’l-Marifeti Ibn Tejmijje (Mësimet e Metodologjisë së Sunnetit të Lajmëtarit të Ibn Tejmijjes), fq. 552-573, (viti islam i botimit 1419 / viti 1998 gregorian).

30- Ibn Tejmijje, “Dairetu’l-Marifeti Buzurgu’l-Islami” (Rrethi i Urtësisë në Qarkun e Islamit), vëll. 3, fq. 171, 193.

31- Makdisiu, “Ukudu’d-Durijje Mine’l-Menakibi’sh-Shejhi’l-Islami Ibn Tejmijje” (Besimet e Kulluara Në Rrëfenjat e Shejh Islam Ibn Tejmijjes), Vërtetues Hamid Fakiu, vëll. 3, fq. 7, Shtëpia Botuese: “Veprat Arabe”, Bejrut, Liban; “Uafiu” (Flijuesi), vëll. 7, fq. 16; Ibn Uerdiu, “Tarih” (Historia), vëll. 2, fq. 408, 409, (viti islam i botimit 1416 / viti 1996 gregorian), Shtëpia Botuese: “Veprat Shkencore”.

32- Muhammed Ibn Ebi Bekr Dimeshkiu, “Reddu’l-Uafiri” (Kundërshtimi i Nxitësit), fq. 218; “Ajanu’l-Asri Ani’l-Munxhedi” (Të Vërtetat e Shekullit të Shpikur), fq. 51.

33- Muhammed Ibn Shakiri, “Fuadu’l-Uefetari” (Zemra e Flijuesve), vëll. 1, fq. 77, 82.

34- Ibn Tejmijje, “Minhaxhu’s-Sunneti’n-Nebeuijje” (Metodologjia e Sunnetit të Lajmëtarit), Vërtetues Muhammed Reshad Salimi, vëll. 2, fq. 124, (viti islam i botimit 1406 / viti gregorian), Shtëpia Botuese: “Institucioni i Kurtubës”.

35- Ibn Tejmijje, “Minhaxhu’s-Sunneti’n-Nebeuijje” (Metodologjia e Sunnetit të Lajmëtarit), Vërtetues Muhammed Reshad Salimi, vëll. 1, fq. 231, (viti islam i botimit 1406 / viti gregorian), Shtëpia Botuese: “Institucioni i Kurtubës”.

36- Ibn Tejmijje, “Minhaxhu’s-Sunneti’n-Nebeuijje” (Metodologjia e Sunnetit të Lajmëtarit), Vërtetues Muhammed Reshad Salimi, vëll. 2, fq. 89, (viti islam i botimit 1406 / viti gregorian), Shtëpia Botuese: “Institucioni i Kurtubës”.

37- Ibn Tejmijje, “Minhaxhu’s-Sunneti’n-Nebeuijje” (Metodologjia e Sunnetit të Lajmëtarit), Vërtetues Muhammed Reshad Salimi, vëll. 2, fq. 124, (viti islam i botimit 1406 / viti gregorian), Shtëpia Botuese: “Institucioni i Kurtubës”.

38- Ofiqet si “imam” dhe “dijetar”, janë përdorur në veprën me titull: “Sijeru’l-Alami’n-Nubela” (Jetëshkrimi i Dijetarëve të Mëdhenj), e Imam Dhehebiut, vëll. 9, fq. 314, (viti islam i botimit 1413 / viti gregorian).

39- Sërish ofiqe si “shejh”, “imam” dhe “muhaddithi i Kufes”, janë përdorur në veprën me titull: “Sijeru’l-Alami’n-Nubela” (Jetëshkrimi i Dijetarëve të Mëdhenj), e Imam Dhehebiut, vëll. 21, fq. 210, (viti islam i botimit 1413 / viti gregorian).

40- Ibn Haxher Askalani, “Lisanu’l-Mizani” (Gjuha e Peshores), vëll. 1, fq. 32, (viti i botimit islam / viti 1986 gregorian), Shtëpia Botuese: “Institucioni Botëror”, Bejrut. Liban.

41- Ofiqe si “imam i njohur”, “adhurues i përkushtuar”, “hafidh i madh”, “jurist” “asket”, “adhurues”, “zotëriu i kohës së tij”, “imami i banorëve të Basrës”, madje “imami i shekullit”, janë përdorur në veprën me titull: “Uafi Fi’l-Uefejati” (Flijuesi i Flijimeve), Vërtetues Ahmed Arnauti dhe Turki Mustafai, vëll. 12, fq. 90, (viti islam i botimit 1420 / viti 2000 gregorian).

42- Rihtas ofiqe si “jurist hafidh” dhe “ai ishte njëri nga imamët e mëdhenj”, janë përdorur në veprën me titull: “Sijeru’l-Alami’n-Nubela” (Jetëshkrimi i Dijetarëve të Mëdhenj), e Imam Dhehebiut, vëll 9, fq. 394; Alaiu, “Xhamiu’t-Tahsili Fi’l-Ahkami’l-Merasili” (Përmbledhja e Analizës Në Gjykimet e të Dërguarve), vëll. 1, fq. 109, (viti islam i botimit 1406 / viti 1986 gregorian).

43- Për më tepër, ofiqe si “jurist malikit”, “një jurist i përkushtuar”, janë përdorur në veprën me titull: “Tarihu’l-Ulemai’l-Endulusi” (Historia e Dijetarëve të Andaluzisë), e Ibn Fardiut, vëll. 1, fq. 150; Ahmed Ibn Jahja Dhabiu, “Multemes” (Kontakti), vëll. 1, fq. 296; Imam Dhehebiu, “Tarihu’l-Islami ue Uefejatu’l-Meshahiri ue Alami” (Historia Islame dhe Flijimi I të Njohurve dhe Dijetarëve), fq. 309, Vërtetues Umer Abdusselam Tedmiriu, (viti islam i botimit 1407 / viti 1987 gregorian), Shtëpia Botuese: “Veprat Arabe”, Bejrut, Liban; Imam Dhehebiu, “Sijeru’l-Alami’n-Nubela” (Jetëshkrimi i Dijetarëve të Mëdhenj), vëll. 13, fq. 202; Safediu e njëjta vepër, vëll. 9, fq. 279; Ibn Haxher Askalani, “Lisanu’l-Mizani” (Gjuha e Peshores), vëll. 1, fq. 457.

44- Ofiqe si “jurist”, “hafidh” dhe një “një muhaddith që përcjell shumë hadithë”, janë përdorur në veprën me titull: “Sijeru’l-Alami’n-Nubela” (Jetëshkrimi i Dijetarëve të Mëdhenj), e Imam Dhehebiut; Ibn Sadi “Tabakatu’l-Kubra” (Klasifikimi i Madh), Vërtetues Ihsan Abbasi, vëll. 7, fq. 518, (viti islam i botimit 1387 / viti 1968 gregorian), Shtëpia Botuese: “Kraharori”, Bejrut, Liban; Ibn Muini, “Marifetu’r-Rixhali” (Urtësia e Muhadithëve), vëll. 2, fq. 29, numri. 33, 40, 63, Vërtetues Muhammed Kamil Kassari; Imam Buhariu, “Tarihu’l-Kebiri” (Historia e Madhe), Vërtetues Sejjid Hashim Neduiu, vëll. 3, fq. 465, numri. 1547; Ibn Ebi Hatem Radiu, “Xherh ue Tadil” (Disiplinimi dhe Klasifikimi), vëll. 4, fq. 13, numri. 49, (viti islam i botimit 1371 / viti 1952), Shtëpia Botuese: “Ringjallja e Trashëgimisë Arabe” Bejrut, Liban; Ibn Hibbani, “Thikat” (Besueshmëria), vëll. 8, fq. 266; Midhdhiu, “Tehdhibu’l-Kemali” (Afrimi i Përsosmërisë), vëll. 10, fq. 391, numri. 2235; Imam Dhehebiu, “Tarih” (Historia), fq. 172, numri. 151; Imam Dhehebiu, “Sijeru'l-Alami’n-Nubela” (Jetëshkrimi i Dijetarëve të Mëdhenj), vëll. 10, fq. 327; Safediu e njëjta vepër, vëll. 15, fq. 215; Ibn Kethiri, “Bidaje ue Nihaje” (Fillimi dhe Fundi), vëll. 10, fq. 304; Ibn Haxher Askalani, “Tehdhibu’t-Tehdhibi” (Afrimi i Afrimit), vëll. 4, fq. 17; Ibn Haxher Askalani, “Takribu’t-Tehdhibi” (Afrimi i Afrimit), vëll. 1, fq. 293, Vërtetues Muhammed Auuame, (viti islam i botimit 1406 / viti 1986 gregorian), Shtëpia Botuese: “Udhëzuesi”, Damask, Siri; Imam Sujuti, “Tabakatu’l-Huffadhi” (Klasifikimi i Hafidhëve), fq. 171, (viti islam i botimit 1403 / viti .. gregorian), Shtëpia Botuese: “Veprat Shkencore”.

45- Ofiqe si “jurist” dhe “përcjellës”, janë përdorur në veprën me titull: “Tarihu’l-Ulemai’l-Endulusi” (Historia e Dijetarëve të Andaluzisë), e Ibn Fardiut, vëll. 1, fq. 291, numër. 472; Imam Dhehebiu, “Tarihu’l-Huffadhi” (Historia e Hafidhëve), fq. 365.

46- Ofiqe si: “Ebu Daudi, Imam Tirmidhiu dhe Imam Nesaiu, kanë përcjellur hadithë nga ai”, “jurist”, “letrar” dhe “poet”, janë përdorur në veprën me titull: “Tarihu’l-Huffadhi” (Historia e Hafidhëve), e Imam Dhehebiut, vëll. 4, fq. 168; Ibn Hibbani “Thikat” (Besueshmëria), vëll. 8, fq. 302; Ibn Xheuziu, “Muntadham Fi’t-Tarihi’l-Muluki ue Umemi” (Madhështia e Historisë së Mbretërive dhe Popujve), vëll. 11, fq. 331, (viti islam i botimit 1358 / 1939 viti gregorian), Shtëpia Botuese: “Kraharori”, Bejrut, Liban; Imam Dhehebiu, “Sijeru'l-Alami’n-Nubela” (Jetëshkrimi I Dijetarëve të Mëdhenj), vëll. 11, fq. 543; Safediu e njëjta vepër, vëll. 16, fq. 37; Ibn Haxher Askalani, “Lisanu’l-Mizani” (Gjuha e Peshores), vëll. 3, fq. 126; Dhirikliu, “Alam” (Dijetarët), vëll. 3, fq. 145.

47- Ofiqe si “muhaddith”, “jurist” dhe “ai ishte gjykatës në Isfahan”, janë përmendur në veprën me titull: “Muntadham Fi’t-Tarihi’l-Muluki ue Umemi” (Madhështia e Historisë së Mbretërive dhe Popujve), vëll. 12, fq. 199; Imam Dhehebiu, “Sijeru'l-Alami’n-Nubela” (Jetëshkrimi I Dijetarëve të Mëdhenj), vëll. 12, fq. 529; Ibn Kethiri, “Bidaje ue Nihaje” (Fillimi dhe Fundi), vëll. 11, fq. 43; Dhirikliu, “Alam” (Dijetarët), vëll. 3, fq. 188.

48- Ofiqe si “jurist”, “muhaddith”, “ njohës i gramatikës” dhe “gjuhëtar”, janë përdorur në veprën me titull: “Tabakatu’l-Kubra” (Klasifikimi i Madh), vëll. 7, fq. 295;  Ibn Ebi Hatem Radiu, “Xherh ue Tadil” (Disiplinimi dhe Klasifikimi), vëll. 4, fq. 463; Ibn Hibani, “Thikat” (Besueshmëria), vëll. 6, fq. 483; Nexhashiu, “Rixhal” (Muhaddithët), vëll. 1, fq. 451; Themaniu, “Ensab” (Farefiset), vëll. 5, fq. 455; Ibn Ethiri, “Kamil Fi’t-Tarihi” (Plotësimi i Historisë), vëll. 6, fq. 416, Vërteues Abdullahu Kadiu, (viti islam i botimit 1415 / viti gregorian), Shtëpia Botuese: “Veprat Shkencore”, Bejrut, Liban; Ibn Ethiri, “Muhtasaru’t-Tarihi’d-Dimeshki” (Përmbledhja e Historisë së Damaskut), vëll. 11, fq. 148; Midhdhiu, “Tehdhibu’l-Kemali” (Afrimi i Përsosmërisë), vëll. 13, fq. 281, Vërtetues Beshshar Auad Marufi, (viti islam i botimit 1400 / viti 1980 gregorian), Shtëpia Botuese: “Institucioni i Shpalljes”, Bejrut, Liban; Imam Dhehebiu, “Sijeru'l-Alami’n-Nubela” (Jetëshkrimi I Dijetarëve të Mëdhenj), vëll. 9, fq. 480; Imam Dhehebiu, “Tedhkiretu’l-Huffadhi” (Përmendja e Hafidhëve), vëll. 1, fq. 366; Imam Dhehebiu, “Duelu’l-Islami” (Shtetet e Islamit), vëll. 1, fq. 94; Safediu e njëjta vepër, vëll. 16, fq. 359; Safediu, “Miratu’l-Xhinani” (Pasqyra e Parajsave), vëll. 2, fq. 204, 207; Ibn Haxher Askalani, “Tehdhibu’t-Tehdhibi” (Afrimi i Afrimeve), vëll. 4, fq. 450; Ibn Haxher Askalani, “Takribu’t-Tehdhibi” (Afrimi i Afrimeve), vëll. 1, fq. 373; Ibn Haxher Askalani, “Xhamiu’r-Ruati” (Përmbledhja e Përcjellësve), vëll. 1, fq. 418; Dhirikliu, “Alam” (Dijetarët), vëll. 3, fq. 215; Dhirikliu, “Muxhemu’l-Muelifini” (Përmbledhja e Shkruesve), vëll. 5, fq. 27.

49- Ofiqe si “jurist” dhe “ai kishte një kujtesë të fortë”, janë përmendur në veprën me titull: “Tabakatu’l-Kubra” (Klasifikimi i Madh), vëll. 7, fq. 473; Ibn Sadi, “Tarihu’l-Kebiri” (Historia e Madhe), vëll. 6, fq. 73; Ibn Ebi Hatem Radiu, “Xherh ue Tadil” (Disiplinimi dhe Klasifikimi), vëll. 6, fq. 29; Ibn Hibbani, “Thikat” (Besueshmëria), vëll. 8, fq. 408; Ibn Hatib Bagdadi, “Tarihu’l-Bagdadi” (Historia e Bagdadit), vëll. 11, fq. 72; Themaniu, “Ensab” (Farefiset), vëll. 4, fq. 295; Ibn Kethiri, “Bidaje ue Nihaje” (Fillimi dhe Fundi), vëll. 6, fq. 420; Midhdhiu, “Tehdhibu’l-Kemali” (Afrimi i Përsosmërisë), vëll. 16, fq. 369; Imam Dhehebiu, “Tarihu’l-Huffadhi” (Historia e Hafidhëve), fq. 243; Safediu e njëjta vepër vëll. 18, fq. 9; Safediu, “Gajetu’n-Nihati” (Qëllimi i Fundit), vëll. 1, fq. 355; Ibn Haxher Askalani, “Tehdhibu’t-Tehdhibi” (Afrimi i Afrimit), vëll. 6, fq. 98; Abdulhaj Ibn Ahmedi, “Shezeratu’dh-Dhehebi Fi’l-Ahbari Men Dheheb” (Trashëgimia e Arit në Lajmet e të Praruarit), vëll. 2, fq. 44, Vërtetues Abdulkadir Arnauti, (viti islam i botimit 1406 / 1986 viti gregorian), Shtëpia Botuese: “Ibn Kethiri”, Damask, Siri; Dhirikliu, “Alam” (Dijetarët), vëll. 3, fq. 269.

50- Ofiqe si “hafidh”, “jurist” dhe “mufti”, janë përmendur në veprën me titull: “Ikmal Fi’r-Refi’l-Irtijabi Ani’l-Muettelefi ue Muhtelefi Fi’l-Esmai” (Plotësimi i Ngritjes së Pendimit në Shkrimet dhe Emrat e Ndryshëm), vëll. 7, fq. 36, (viti islam i botimit 1411 / viti 1990 gregorian), Shtëpia Botuese: “Veprat Shkencore”, Bejrut, Liban; Gjykatës Ijadi, “Tertibu’l-Medariki ue Takribu’l-Methaliki Li’l-Marifeti Alami’l-Medhhebi’l-Maliki” (Sistemimi i Perceptimit dhe Afrimi i Shembujve në Urtësinë e Dijetarëve të Mëdhenj të Doktrinës Malikite), vëll. 3, fq. 86, Vërtetues Muhammed Salim Hashimi, (viti islam i botimit 1419 / viti 1998 gregorian), Shtëpia Botuese: “Veprat Shkencore”, Bejrut, Liban; Themaniu, “Ensab” (Farefiset), vëll. 4, fq. 189; Midhdhiu, “Tehdhibu’l-Kemali” (Afrimi i Përsosmërisë), vëll. 18, fq. 367; Imam Dhehebiu, “Tarihu’l-Huffadhi” (Historia e Hafidhëve), fq. 197; Imam Dhehebiu, “Dibaxhu’l-Mudhehhebi” (Shtylla e Praruar), vëll. 2, fq. 43; Ibn Haxher Askalani, “Tehdhibu’t-Tehdhibi” (Afrimi i Afrimit), vëll. 6, fq. 367; Ibn Haxher Askalani, “Takribu’t-Tehdhibi” (Afrimi i Afrimit), vëll. 1, fq. 514.

51- “Ai është një jurist imadh hanefit dhe është një bashkëkohës i madh i Ahmed Ibn Ebi Daudit; Hatib Bagdadiu, “Tarihu’l-Bagdadi” (Historia e Bagdadit), vëll. 10, fq. 73, Shtëpia Botuese; “Veprat Shkencore”, Bejrut, Liban; Imam Dhehebiu, “Tarihu’l-Huffadhi” (Historia e Hafidhëve), fq. 183; Safediu e njëjta vepër, vëll. 17, fq. 443; Safediu, “Xheuahiru’l-Mudijje” (Guri i Çmuar i Shkëlqyeshëm), vëll. 1, fq. 290.

52- “Ai ishte një bashkëkohës jurist, i Imam Ahmed Ibn Hanbelit; “Xherh ue Tadil” (Disiplinimi dhe Klasifikimi), vëll. 5, fq. 164; Ibn Haxher Askalani, “Tarihu’l-Huffadhi” (Historia e Hafidhëve), vëll. 10, fq. 73; Ibn Haxher Askalani, “Tabakatu’l-Hanabile” (Klasifikimi i Hanbelitëve), vëll. 1, fq. 195; Ibn Xheuziu, “Muntadham” (Madhështia), vëll. 12, fq. 1584; Imam Dhehebiu, “Tarihu’l-Huffadhi” (Historia e Hafidhëve), fq. 289.

53- Ofiqe si “imam” dhe “banor i Medinës”, janë përmendur në veprën me titull: “Tarihu’l-Bagdadi” (Historia e Bagdadit), e Hatib Bagdadiut, vëll. 5, fq. 441; “Tarihu’l-Kubra” (Historia e Madhe), vëll. 2, fq. 5; “Xherh ue Tadil” (Disiplinimi dhe Klasifikimi), vëll. 2, fq. 43; Hatib, “Tarihu’l-Bagdadi” (Historia e Bagdadit, vëll. 8, fq. 21; Ebu Ishak Shiraziu, “Tabakatu’l-Fukaha” (Klasifikimi i Juristëve), fq. 149, Vërtetues Halil Mejjisi, Shtëpia Botuese: “Lapsi”, Bejrut, Liban; Imam Dhehebiu, “Tarihu’l-Huffadhi” (Historia e Hafidhëve), fq. 153; Imam Dhehebiu, “Sijeru’l-Alami’n-Nubela” (Jetëshkrimi i Dijetarëve të Mëdhenj), vëll. 11, fq. 436; Safediu, e njëjta vepër, vëll. 6, fq. 269; Ibn Kethiri, “Bidaje ue Nihaje” (Fillimi dhe Fundi), vëll. 10, fq. 358.

54- Saffar Kummiu, “Besairu’d-Derexhati” (Largpamësitë e Shkallëve), vëll. 1, fq. 55, Kreu. V-XXIV. Kjo vepër ëhtë një dëhmues i pashoq i dijes së Ehli Bejtit. Në veprën me titull: “Uulu Mine’l-Kafi” (Metodologjia e Mjaftimit), Imam Kulejni i ka mbledhur hadithët që kanë të bëjnë, me dijen e Ehli Bejtit dhe ka treguar se imamët e pafajhëm, janë pronarët e pasurisë së dijes hyjnore. Hikoni veprën me titull: “Uulu Mine’l-Kafi” (Metodologjia e Mjaftimit), e Imam Kulejnit, Vërtetues Ali Ekber Gaffariu, vëll. 1, fq. 168, 280, (viti islam i botimit 1388 / viti 1968 gregorian), Shtëpia Botuese: “Veprat”, Teheran, Republika Islame Iraniane.

55- “Meuatu’l-Imami’l-Xheuadi” (Enciklopedia e Imam Xheuadit), e cila botohet nën udhëheqjen e Ajetullah Hadhalit, ka përmbledhur një numër të madh hadithëh, që tregojnë për dijen e pakrahasueshme hyjnore të Imam Xheuadit (p.m.t.), në gjirin e shiitëve. Kreu i katërt i enciklopedisë në fjalë, i kushton një rëndësi të veçantë, hadithëve të besimit Imam Xheuadit (p.m.t.), që kanë lidhje me çështjet eskatologjike si njëshmërinë, profetësinë, udhëheqjen dhe kthimin. Për më tepër krerët e tjerë të veprës së lartpërmendur, zënë vend dhe hadithë të ndryshëm, që flasin për çështje të tjera fetare, të përcjellur nga Imam Xheuadi (p.m.t.), gjatë disktutimeve dhe shkrimeve, në fushën e juriprudencës, ajetëve kuranorë, lutjeve dhe mjekësisë.

56- Ofiqe si “secili nga ata është dijetar”, “asket” dhe “besimtar”, janë përmendur në veprën me titull: “Resailu’l-Kelamijje” (Shpalljet Apologjetike), e Xhahidhit, fq. 106, (viti islam i botimit 1415 / viti 1995 gregorian), Bejrut, Liban.

57- Imam Shafiiu shkruan kështu: “Ai është imami i nëntë, ai thoshte gjithmonë të vërtetën dhe është cilëuar si një dijetar, që gjithmonë ecte në udhë të drejtë. Ai zotëron një madhështi në dijen dhe sjelljen e tij”.

58- Thënia: “Ai ndiqte udhën e të atit në fushën e dijes, përkushtimit, asketizmit dhe bujarisë”, është përmendur në veprën me titull: “Sherhu’l-Ihkaki’l-Hakki” (Shpjegimi i Jetësimit të Vërtetës), e Thibt Ibn Xheuziut, vëll. 12, fq. 415; “Tedhkiretu’l-Hauasi” (Përmendja e Shqisave), fq. 321.

59- Thënia: “Njerëzit përfitonin nga drita e dijeve, të Ebu Xhafer Muhammed Taki Xheuad Ibn Ali Ridaiut. Ai ishte “abdal” (njeri i përkushtuar ndaj adhurimit të Allahut) dhe “eutad” (rob i Allahut), është përmendur në veprën me titull: “Uesiletu’l-Hadimi Ile’l-Mahdumi” (Ndërmjetësimi i Shërbyesit dhe i të Shërbyerit), e Ruzbehaniut, fq. 235.

60- Thënia: “Muhammed Xheuadi ishte trashëgimtari i të atit në dije dhe virtyt”, është përmendur në veprën me titull: “Xheuheru’l-Kelami Fi’l-Medhi’s-Sadati’l-Alami” (Guri i Çmuar në Apologjetikë në Lavdërimin e Postit të Dijetarëve), fq. 149.

61- Thënia: “Ndonëse ai ishte i mitur, ai ishte i pjekur për sa i përket bujarisë, virtytit të dijes, përsomërisë së mendjes dhe shfaqjes së argumentëve”, është përmendur në veprën me titull: “Ahsenu’l-Kissasi” (Tregimet më të Bukura), e Kahiriut, vëll. 4, fq. 295.

62- Thënia: “Ai ishte në një post të lartë në dijen dhe veprën e tij”, ëhtë përmendur në veprën me titull: “Eimmetu’l-Huda” (Imamët e Udhëzimit), e Hashimiut, fq. 135.

63- Thënia: “Ai qëndronte në një post të lartë, në dije, urtësi, kulturë dhe epërsinë intelektuale”, ëhtë përmendur në veprën me titull: “Edua Ile’sh-Shia” (Lutjet dhe Shiitët), e Hamuiut, fq. 136.

64- Thënia: “Ai njihet si Xheuadi. Ai ka përcjellur me zinxhirë të vërtetë nga etërit e tij, hadithë të vërtetë nga Ali Ibn Ebi Talibi. Ai ka përcjellur shumë rrëfenja dhe hadithë”, është përmendur në veprën me titull: “Uefejatu’l-Ajani ue Enbau’l-Ebnai’z-Zamani” (Flijimet e Vërteta të Lajmëtarëve të Bijve të Kohës), e Ibn Halikanit, vëll. 4, fq. 175, Vërtetues Ihsan Abbsai.

65- Thënia: “Xheuadi ka përcjellur shumë hadithë, me zinxhirë përcjellje, që zgjaten deri tek Ali Ibn Ebi Talibi”, është përmendur në veprën me titull: “Miratu’l-Xhinani ue Ibretu’l-Jakdhani” (Pasqyra e Parajsave dhe Shembulli i të Ringjallurit), vëll. 2, fq. 31-60, (viti islam i botimit 1413 / viti 1993 gregorian), Shtëpia Botuese: “Veprat Islame”, Kajro, Egjipt.

66- Thënia: “Ai ka përcjellur një numër të madh hadithëh dhe së bahku me etërit e tij, si dhe ka përcjellur humë hadithë, me zinxhir të vërtetë përcjellje, nga Ali Ibn Ebi Talibi”, është përmendur në veprën me titull: “Eimmetu’l-Ithna Aherijje” (Dymbëdhjetë Imamët), e Ibn Tulunit, fq. 103.

67- Ibn Hatib Bagdadi, “Tarihu’l-Bagdadi” (Historia e Bagdadit), vëll. 3, fq. 54.

68- Ibn Sabbagu, “Fusulu’l-Muhimme Fi’l-Marifeti’l-Eimme” (Krerët e Rëndësishëm në Urtësinë e Imamëve), fq. 254, Vërtetues Sami Gariri, (viti islam i botimit 1379 / viti 1959 gregorian), Shtëpia Botuese: “Hadithi”, Kum, Republika Islame Iraniane.

69- Sheblenxhiu, “Nuru’l-Ebari Fi’l-Menakibi Ali Bejti Nebiu’l-Muhtari” (Drita e Largpamësve Në Rrëfenjat e Familjes së Bejtit Lajmëtari i Zgjedhur), fq. 221, (viti islam i botimit 1966 / viti 1836 gregorian).

70- Imam Jafiiu, “Tarih” (Hitoria), vëll. 2, fq. 80.

71- Mekkiu, “Nuzhetu’l-Xhelsi” (Ekstrakti i Mbledhjes), vëll. 2, fq. 70.

72- Ibn Hatib Bagdadiu, “Tarihu’l-Bagdadi” (Historia e Bagdadit), vëll. 3, fq. 266.

73- Ibn Sabbagu, “Fusulu’l-Muhimme Fi’l-Marifeti’l-Eimme” (Krerët e Rëndësishëm në Urtësinë e Imamëve), fq. 249; Abdulgaffar Hashimiu, “Ensab” (Farefiset); Kunduziu, “Jenabiu’l-Meueddeti Li’dh-Dheui-Kurba” (Përfitimet e Dahurisë së të Afërmve), vëll. 3, fq. 13, Vërtetues sejjid Xhemal Eshref Husejni, (viti islam i botimit 1416 / viti gregorian); heblenxhiu, “Nuru’l-Ebari Fi’l-Menakibi Ali Bejti Nebiu’l-Muhtari” (Drita e Largpamësve Në Rrëfenjat e Familjes së Bejtit Lajmëtari i Zgjedhur), fq. 217; Ibn Haxher Hejthemiu, “auaiku’l-Muhrika Ala Ehli’r-Rafidi ue’d-Dalali ue’dh-Dhindika” (Rrufetë e Ndezura Mbi Kundërshtueit, të shmangurit dhe Mohuesit), fq. 123, Vërtetues Abdurrahman Ibn Abdilah Turkiu dhe Kamil Muhammed Heratiu, (viti islam i botimit 1417 / viti 1996 gregorian), Shtëpia Botuese: “Intitucioni i shpalljes”.

74- Thënia: “secili nga ata është dijetar, asket dhe besimtar”, është përmendur në veprën me titull: “Resailu’l-Kelamijje” (shpalljet Apologjetike), e Xhahidhit, fq. 106.

75- Thënia: “Ai është jurist dhe besnik”, është përmendur në veprën me titull: “Tarihu’l-Meualidi’l-Eimmeti ue Uefatihim” (Historia e Lindjeve dhe Vdekjeve të Imamëve), e Ibn Hihabit, fq. 259.

76- Thënia: “I urti i vërtetë është shtuei i dijes”, ëhtë përmendur në veprën me titull: “Uesiletu’l-Hadimi” (Ndërmjetësimi i shërbyesit), e Fadlullah Ibn Ruzebahniut, fq. 297.

77- Thibt Ibn Xheuziu, “Sherhu’l-Ihkaki’l-Hakki” (Shpjegimi i Jetësimit të Vërtetës), fq. 322.

78- Thënia: “Ai ëhtë jurist, imam dhe adhurues”, është përmendur në veprën me titull: “Tarihu’l-Huffadhi” (Përmnedjaje Hafidhëve), e Imam Dhehebiut, fq. 218.

79- Thënia: “Ai ishte një adhurues, jurist dhe imam”, është përmendur në veprën me titull: “Ensab” (Farefiset), e Imam Jafiiut, vëll. 2, fq. 119.

80- Thënia: “Ebu Haan Ali Hadiu, ishte adhurues, jurist dhe imam”, është përmendur në veprën me titull: “Jenabiu’l-Meueddeti Li’dh-Dheui-Kurba” (Përfitimet e Dahurisë e të Afërmve), e Kunduziut, vëll. 2, fq. 463.

81- “Thënia: “Ebu Hasan Ali Ibn Muhammedi, kishte mbledhur tek vetja, të tërë cilësitë e udhëheqësit”, është përmendur në veprën me titull: “Fusulu’l-Muhimme Fi’l-Marifeti’l-Eimme” (Krerët e Rëndësishëm në Urtësinë e Imamëve), e Ibn Sabbagut, fq. 265.

82- “Thënia: “Ai ishte trahëgues i të atit të tij në dije dhe në bujari”, është përmendur në veprën me titull: “Sauaiku’l-Muhrika Ala Ehli’r-Rafidi ue’d-Dalali ue’dh-Dhindika” (Rrufetë e Ndezura Mbi Kundërshtueit, të Shmangurit dhe Mohuesit), e Ibn Haxher Hejthemiut, fq. 312.

83- Thënia: “Ai njihej si Hadiu. Ai ishte një jurist, imam dhe adhurue”, ëhtë përmendur në veprën me titull: “Shezeratu’dh-Dhehebi Fi’l-Ahbari Men Dhehebi” (Trashëgimia e Arit në Lajmet e të Praruarit), e Ibn Ahmedit, vëll. 2, fq. 272.

84- Thënia: “Ebu Hasan Uhtari (p.m.t.), ihte trahëguei i të atit në dije dhe në bujari”, ëhtë përmendur në veprën me titull: “Nuru’l-Ebari Fi’l-Menakibi Ali Bejti Nebiu’l-Muhtari” (Drita e Largpamësve Në Rrëfenjat e Familjes së Bejtit Lajmëtari i Zgjedhur”, e heblenxhiut, fq. 149.

85- Thënia: “Ebu Hasan Ushtari, ishte trashëguesi i të atit në dije. Ai ishte jurist dhe një leksikograf”, është përmendur në veprën me titull: “Sherhu’l-Ihkaki’l-Hakki” (Shpjegimi i Jetësimit të Vërtetës), e Marashit, vëll. 29, fq. 32.

86- Sheblenxhiu, “Nuru’l-Ebari” (Drita e Largpamësve), fq. 261; Ibn Sabbagu, “Fusulu’l-Muhimme” (Krerët e Rëndësishëm), fq. 153.

87- Saffuri Bagdadiu, “Nuzhetu’l-Mexhalisi ue Muntehabu’n-Nefaisi” (Ektrakti i Mbledhjeve dhe Dashuria Ndaj Vetes), vëll. 1, fq. 226, Vërtetues Abdurrahim Mardini, (viti islam i botimit 1421 / viti 2001 gregorian), Shtëpia Botuese: “Dashuria”, Bejrut, Liban; Thibt Ibn Xheuziu, “Tedhkiretu’l-Hauasi” (Përmendja e Shqisave), fq. 374; Themaniu, “Ensab” (Farefiset), vëll. 4, fq. 196; Ibn Hatib Bagdadiu, “Tarihu’l-Bagdadi” (Historia e Bagdadit), vëll. 12, fq. 56, 57.

88- Meudi, “Muruxhu’dh-Dhehebi” (Vendkthimet e Arit), vëll. 4, fq. 86, (viti islam i botimit 1404 / viti 1983 gregorian), Shtëpia Botuese: “Mërgimi”, Kum, Republika Islame Iraniane.

89- Ibn Haxher Akalani, “Lisanu’l-Mizani” (Gjuha e Peshores), vëll. 2, fq. 513.

90- Ibn Hatib Bagdadiu, “Tarihu’l-Bagdadi” (Historia e Bagdadit), vëll. 12, fq. 56; Thibt Ibn Xheuziu, “Tedhkiretu’l-Hauasi” (Përmendja e Shqisave), fq. 322.

91- Ibn Sabbagu, “Fusulu’l-Muhimme” (Krerët e Rëndësishëm), fq. 277, 278.

92- Thënia: “Ai ishte besnik dhe dijetar”, është përmendur në veprën me titull: “Tedhkiretu’l-Hauasi” (Përmendja e Shqisave), e Thibt Ibn Xheuziut, fq. 324.

93- Thënia: “Imam Ebu Muhammed Hasan Ushtari, ishte asket dhe një njeri madhështor në dijen e tij”, është përmendur në veprën me titull: “Umdetu’t-Talibi Fi’l-Ensabi Ali Ebi Talibi” (Shtylla e Kërkuesit në Farefiset e Ali Ebi Talibit), fq. 228, Vërtetues Muhammed Hasan Taleganiu, (viti islam i botimit 1379 / viti 1960 gregorian), Shtëpia Botuese: “Shtypshkronja e Qytetëruar”, Nexhef, Irak.

94- Ibn Sabbagu, “Fusulu’l-Muhimme” (Krerët e Rëndësishëm), fq. 279.

95- Butrus Bestami, Shtëpia Botuese: “Dituria”, vëll. 7, fq. 45.

96- Ibn Haxher Askalani, “Lisanu’l-Mizani” (Gjuha e Peshores), vëll. 1, fq. 49.

97- Ibn Haxher Askalani, “Lisanu’l-Mizani” (Gjuha e Peshores), vëll. 1, fq. 79.

98- Ibn Haxher Askalani, “Lisanu’l-Mizani” (Gjuha e Peshores), vëll. 1, fq. 115.

99- Ibn Haxher Askalani, “Lisanu’l-Mizani” (Gjuha e Peshores), vëll. 1, fq. 229.

100- Ibn Haxher Askalani, “Lisanu’l-Mizani” (Gjuha e Peshores), vëll. 6, fq. 89.

101- Ibn Haxher Askalani, “Lisanu’l-Mizani” (Gjuha e Peshores), vëll. 2, fq. 258.

102- Ibn Haxher Askalani, “Lisanu’l-Mizani” (Gjuha e Peshores), vëll. 4, fq. 258.

103- Nexhashiu, “Fihrist Esmai Musannefi’h-hia” (Indeksi i Emrave të Klasifikimit të Shiitëve), fq. 37, Vërtetues Sejjid Musa Xhubejri Zenxhaniu, Shtëpia Botuese: “Univeriteti i Profesorëve”, Kum, Republika Islame Iraniane.

104- Nexhashiu, “Fihrist Esmai Musannefi’sh-Shia” (Indeksi i Emrave të Klasifikimit të Shiitëve), fq. 220, Vërtetues Sejjid Musa Xhubejri Zenxhaniu, Shtëpia Botuese: “Univeriteti i Profesorëve”, Kum, Republika Islame Iraniane.

105- Nexhashiu, “Fihrist Esmai Musannefi’h-shia” (Indeksi i Emrave të Klasifikimit të Shiitëve), fq. 371, Vërtetues Sejjid Musa Xhubejri Zenxhaniu, Shtëpia Botuese: “Universiteti i Profesorëve”, Kum, Republika Islame Iraniane.

106- Imam Dhehebiu. “Sijeru’l-Alami’n-Nubela” (Jetëshkrimi i Dijetarëve të Mëdhenj), e Imam Dhehebiut, vëll. 22, fq. 31.

107- Ebu Nuajm Isfahaniu, “Hiljetu’l-Eulijjai ue Tabakatu’l-Esfijjai” (Pamja e Kujdestarëve dhe Klasifikimet e të Pastërve), vëll. 3, fq. 203.

108- Thibt Ibn Xheuziu, “Tedhkiretu’l-Hauasi” (Përmendja e Shqisave), fq. 362.

109- Thënia: “Ky është një hadith i vërtetë dhe i saktë, sepse e ka përcjellur farefisi i pastër i Muhammedit (p.q.m.t.)”, është përmendur në veprën me titull: “Hiljetu’l-Eulijjai” (Pamja e Kujdestarëve), vëll. 3, fq. 203.

110- Ibn Sabbagu, “Fusulu’l-Muhimme” (Krerët e Rëndësishëm), vëll. 2, fq.1087.

111- Ibn Sabbagu, “Fusulu’l-Muhimme” (Krerët e Rëndësishëm), vëll. 2, fq. 285.

Burimi : Medya Şafak