Nëse do ta themi këtë me thënien e një urtaku: “Ba marifet-i kamil duzeh, behesht mi gerded ue ba xhehl u nadani behesht, duzeh mi sheued” që do të thotë “me “marifetin” (diturinë) Xhehhenemi shndërrohet në Xhennet.Ndërsa me “xhehaletin” (paditurinë) Xhenneti shndërrohet në Xhehennem. Sidomos nëse është “xhehlu’l-murekkebi” (të mosditurit se nuk e di) mjerë ne!

Ismail Mensuri Larixhani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Përshëndetje ndjekës të nderuar, miq të dashur dhe ndjekës të çmuar të programit të urtësisë. Ashtu siç dini së bashku me mjeshtrin tonë të nderuar ne po hetojmë dorëshkrimet në gjuhën perse të Hekim Suhreverdit. Këto dorëshkrime përmbajnë pika filozofike dhe të urta jashtëzakonisht të holla dhe shpresojmë se të tërë ne do të përfitojmë nga këto.

Mjeshtër ne po lexonim dorëshkrimin me titull: “Pertovname” (Dorëshkrimi i Dritës), tani sërish dua që të lexoj disa paragrafe nga këtu. Hekim Suhreverdi pothuajse po jeton një dashuri të madhe me fjalën “nur” (dritë). Për më tepër ai sqaron në një mënyrë shumë të bukur dhe konceptet e kënaqësisë dhe dhimbjes me ajetet e Kur’anit Famëlartë.

Ai citon kështu: “Nëse ne nuk kënaqemi nga bota e “makulateve” (gjërave të cilat kuptohen me mendje) dhe nuk vuajmë si pasojë e paditurisë dhe turpit, atëherë shkaku i kësaj është mbizotërimi tek ne i “sukru’l-alemit” (dehjes së botës) dhe qenies sonë të zënë me botën tonë. Kur këto përgjegjësi asgjësohen ata të cilët janë në zotërim të përsosmërisë duke përjetuar “uaxhibu’l-uxhudin” (qenien e domosdoshme), “meleu’l-alanë” (qenien më të lartë) dhe “axhaibu’l-alemi’n-nuri” (çudirat e botës së dritës) marrin një kënaqësi të pafund. Ata qëndrojnë përgjithmonë brenda asaj kënaqësie. Këtu përmendin ajetin kuranor: “Fi mek’adi sidkin inde melikin muktedir” (Ata janë në një vend të drejtë, tek mbreti i plotfuqishëm). (Sure Kamer, Ajeti: 55). Dhe mendjet bëhen të ndriçuara, ata zënë vend në shoqërinë e “melaiketu’l-mukarrebini” (engjëjve të afërt). Ata nuk ushqejnë kurrë dashuri ndaj kësaj toke të keqe dhe nuk e shikojnë atë. Këtu përmendim dhe ajetin kuranor: “Ue idha raejte semme raejte naimen ue mulken kebira” (Dhe kur të shikosh aty, sheh begati të mëdha dhe zotërime (pasuri) të mëdha)). (Sure Dehr/Insan, Ajeti: 20)

Mjeshtër Dinani: Me emrin e Allahut, Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit. Ashtu siç kumtuat Suhreverdi pothuajse po jeton një dashuri të madhe me fjalën “nur” (dritë). Sepse filozofia e Suhreverdit është filozofia e dritës. Ai e shikon botën e qenies si botën e dritës. Ai e shikon të Vërtetin e Madhëruar si dritë. Natyrisht duke e përshtatur këtë me vetë fjalën e të Vërtetit të Bekuar dhe të Madhëruar...

Sipas tij çdo gjë është dritë; ai nuk bën fjalë për qenien, ai bën fjalë për dritën. Ashtu siç kam bërë të ditur dhe më parë sipas tij drita, nuk është një dritë e cila mund të perceptohet me shqisa. Sipas tij drita; zotëron shfaqje dhe dukje, ajo është e hapur. Tëqenit e hapur, qenia e dukshme, të qenit e qartë është dritë, mendja është dritë.

Ja pra në këtë këndvështrim Allahu është dritë; sepse Ai është i dukshëm. Allahu nuk është një dritë e cila mund të perceptohet me shqisa, Ai nuk është një dritë si drita e llambës. Por çfarë do të thotë se Allahu është dritë? Kjo do të thotë se Allahu është i shfaqur, i dukshëm.

Rrënja e filozofisë së tij është si Kur’ani Famëlartë, ashtu edhe filozofia e Iranit të Lashtë. Nëse thelbi i botës së qenies është drita, atëherë cila anë e njeriut është më e ndriçuar? Nëse vetë konceptimi është dritë; nëse konceptimi, kuptimi, perceptimi, ndërgjegjia, vetëdija janë dritë, atëherë cila anë e njeriut është më e ndriçuar? Natyrisht që gjëja që duhet të themi është mendja.

Njeriu zotëron mendjen; ai zotëron vegimin, ëndrrën dhe shqisën, pra ai zotëron pesë shqisat. Këto janë konceptime sipas radhës. Cila është më e fuqishme nga këto fuqi të perceptimit, pra mendja, vegimi, ëndrra apo shqisa? Duke qenë se mendja është më e fuqishmja, atëherë mendja është e ndriçuar.

Sa më shumë që njeriu i afrohet dritës aq më tepër shtohet dhe kënaqësia që ai merr. Kënaqësia është arritja tek drita, arritja tek ndriçimi. Ndërsa shqetësimi dhe dhimbja është të shkuarit tek errësira. Të qëndruarit në errësirë është shqetësim. Errësira është ndarje, veçim; në errësirë nuk ka prani. Në “dhulmet” pra në errësirë nuk ka prani, nuk ka dukje, në të ka tëhuajtje, ndarje dhe veçim.

Fundja dhimbja është ndarje. Dhimbja e njeriut kur pritet një organ, është ndarja e organit nga ai. Kur ai pritet qelizat ndahen nga njëra-tjetra dhe shfaqet dhimbja. Dhimbja është ndarje, rrënja e dhimbjes është ndarja. Madje edhe në trup kështu është. Kur trupi pëson mospërputhje, çregullim dhe ndarje shfaqet dhimbja.

Rrënja e dhimbjes është ndarja, errësira shkakton dhimbje. Ndërsa drita është kënaqësi; si rrjedhojë sa më shumë që i afrohesh dritës aq më tepër shtohet dhe kënaqësia që merr. Edhe titulli i këtij dorëshkrimi të Suhreverdit është i bukur: “Pertovname” (Dorëshkrimi i Dritës), sepse fjala “pertov” do të thotë dritë; pra ky dorëshkrim është drita e mendjes së tij. Këtë dorëshkrim ai e ka shkruar me persishten më të bukur të shekullit të gjashtë të mërgimit islam.

Larixhani: Mjeshtër po iu kërkoj ndjesë. Njëri nga problemet më të rëndësishme të ditëve të sotme është ky: Cili është kriteri i kënaqësisë dhe i dhimbjes? Cili është kriteri i gëzimit? Në Perëndim si pasojë e hedonizmit njerëzimi iu është drejtuar kënaqësive të kësaj bote, epshit dhe çregullimit. Si mund t’i sigurojmë këto nevojat e ditëve të sotme të njerëzimit duke patur parasysh mendimet e Suhreverdit ata të cilët shikojnë rrënjën e kënqësisë në “uaxhibu’l-uxhudi” (qenies së domosdoshme), në “meleu’l-alanë” (qenies më të lartë) dhe në “axhaibu’l-alemi’n-nuri” (çudirat e botës së dritës)?

Mjeshtër Dinani: Ne i kemi sqaruar më parë se çfarë është natyra e kënaqësisë dhe e dhimbjes. Kumtoj se në mesin e urtakëve tanë kishte shumë mosmarrëveshje mbi këtë çështje. Më parë kemi përcjellur mendimin e Nasir Husrevit, ndërsa sot ka dhe mendime të tjera.

Disa herë ne bëjmë fjalë për kënaqësitë lëndore dhe dhimbjet lëndore, ndonjëherë ne bëjmë fjalë dhe për kënaqësinë absolute, që dhe kjo duhet të jetë shpirtërore. Thuhet se ndarja dhe prerja është një dhimbje për trupin, një dhimbje e huaj. Ndërsa bashkimi dhe njëjësimi janë kënaqësi. Tani le të shkojmë nga ajo që është lëndore tek ajo që është shpirtërore.

Kënaqësia dhe shija është arritja e çdo gjëje në përsosmëri. Arritja e njeriut në kërkesën e tij është kënaqësi. Ndërsa mosarritja tek qëllimi është dhimbje. Pra ai kënaqet dhe ndjen kënaqësi kur ai arrin qëllimin dhe synimin e tij. A ka çdo lëvizje qëllim? A mund të tregoni një lëvizje pa qëllim në këtë botë? A ka ndonjë gjë e cila nuk ka fund dhe nuk ka qëllim? Jo çdo lëvizje ka qëllimin e saj.

Lëvizja është mundimi për të arritur në një gjë ose në një vend, ja pra arritja në atë vend që ai do ëshë një kënaqësi, një shije; ndërsa kur nuk mund të arrijë është një dhimbje. Ja pra arritja në atë përsosmëri, në atë qëllim në atë synim është ndryshe. Kush do të arrijë ku? Trupi ku do të arrijë?

Përsosmëria e syrit është shikimi, përsosmëria e veshit është dëgjimi, përsosmëria e gjuhës është shijimi, përsosmëria e hundës është nuhatja, përsosmëria e prekjes është prekja. Përsosmëria e të ëndërruarës është ëndërrimi. Përsosmëria e të veguarës është vegimi, pra është arritja në konceptet e veçanta. Përsosmëria e mendjes është arritja në “makulatet” (gjërat të cilat kuptohen me mendje) absolute.

E thënë ndryshe çdo njeri ka një qëllim dhe ka një synim që të arrijë plotësisht tek ai qëllim. Tani sa më shumë që një njeri të ngrihet në këtë çështje në këndvështrimin e shkallës aq më shumë ngrihet dhe kënaqësia që ai merr. Syri sheh të dukshmen dhe sa më shumë që e sheh aq më shumë kënaqësi merr. Shikimi arrin tek e shikuara, shijimi arrin tek e shijuara, prekja arrin tek e prekura, ndërsa mendja arrin tek “makuli” pra tek e menduara). A është më e gjërë “makuli”pra e menduara apo “melmusi” pra e prekura?

E menduara është e pafund, e menduara është universale dhe e pafund, ndërsa të prekurit është e kufizuar. Duke qenë se rrethi është i gjërë atëherë kënaqësia e mendjes as që mund të krahasohet me kënaqësinë e shqisave.

Larixhani: Ndoshta nëse nuk do të ketë mendje, nuk do të jenë as kënaqësitë shqisore?

Mjeshtër Dinani: Ju lumtë, po ashtu është. Nëse pas kënaqësive shqisore nuk gjendet mendja ato nuk bartin asnjë kuptim. Ju dhatë një shembull shumë të bukur. Për shembull në këtë çast ju e shikoni këtë tryezë. Syri juaj kryen vetëm punën e të shikuarit. Por vallë ajo gjë e cila thotë se ajo që unë shikoj është, është e pranishme, është syri apo mendja? Ajo që thotë se ajo është, është mendja. Syri vetëm shikon, nuk gjykon. Ajo gjë e cila gjykon se ajo gjë që unë shikoj është e pranishme është mendja.

Si rrjedhojë po unë e nënvizoj atë që thatë ju pra se pas kënaqësive shqisore gjendet mendja. Si përfundim mendja shkon në një pikë aq të largët sa tanimë ajo nuk ka më nevojë as për shqisat. Ajo bëhet ndihmëse e shqisave, por mendja ngrihet aq lart sa tanimë nuk punon me shqisat. Ajo bën një udhëtim të pafund nga shkallët e shqisës, nga shkallët e ëndrrës, nga shkallët e vegimit, madje dhe më lart në shkallën e të “makulateve” (gjërave të cilat kuptohen me mendje).

Nëse më lejoni lërmëni t’iu sjell një shembull. Ju bëtë fjalë për botën e ditëve të sotme, për diturinë e ditëve të sotme... Unë kam shumë respekt për shkencën. Nuk mund t’u kundërvihet shkencës e cila është duke përparuar në çdo orë dhe në çdo çast. Kjo është një e vërtetë sepse ajo është duke përparuar.

Tregohuni të kujdesshëm tani, çfarë shikon njeriu kur hyn në laborator? Gjënë që ai shikon, e shikon me mjete. Për shembull ne ose shikojmë galaksitë të cilat janë me miliarda vite dritë larg nesh me teleskop ose molekulat dhe qelizat me mikroskop. Domethënë kemi të bëjmë me dy botëra, njëra është pafundësisht e madhe, ndërsa tjetra është pafundësisht e vogël, si dhe për çdo që njeriu koncepton, njeriu shijon një kënaqësi dhe një shije. Me fjalë të tjera njeriu e shikon atë që është pafundësisht e madhe me teleskop dhe atë që është pafundësisht e vogël me mikroskop. Dhe gjëja që njeriu koncepton është një kënaqësi dhe shije për të.

Sigurisht se dhe mendja e ndihmon atë, por kjo nuk është ende mendje e kulluar, ajo ende shikon me mjete. Tregohuni të vëmendshëm secili ka një laborator, në laboratorin e filozofit hyhet me mendje. Sigurisht se mendja nuk punon në zbrazëtirë; ajo merret me konceptimet, shqisat dhe ëndrrat dhe vazhdimisht ngrihet.

Tani po iu sjell një shembull. Kur fëmija lind koncepti fillon. Kur fëmija lind syri i tij shikon, veshët e tij dëgjojnë, shqisat e tij punojnë. Natyrisht se ai nuk mund t’i ndajë këto nga njëra-tjetra por shqisat e tij punojnë. Madje dhe një fëmijë tri katër ditësh ka një laborator. A e dini se çfarë është ai laborator? Ai është mendja.

Fëmija fut në gojë çdo gjë që i zë dora. Nëse ju i jepni një gjë foshnjes gjashtë muajshe ose një vjeçare, ai do ta fusë në gojë atë gjë që i dhatë qoftë ajo e mirë ose e keqe. Laboratori i foshnjes një ose dy vjeçare është pothuajse goja e tij. Foshnja shikon, dëgjon, nuhat, prek por goja për të pothuajse është më e rëndësishme se të tëra këto të marra së bashku. Sikur laboratori i foshnjes të ishte goja, sepse ai fut në gojë çdo gjë që i zë dora.

Megjithatë kur mosha e tij rritet tanimë ai zë fill të mos fusë më në gojë çdo gjë që i zë dora. Ai e shikon, nuhat, prek atë etj. domethënë me rritjen e moshës ai përdor edhe shqisat e tjera. Më pas duke u rritur fuqizohet dhe ëndërrimi i tij. Një gjë tjetër e cila fuqizohet duke u rritur është dhe përfytyrimi. Vegimi është koncepti i kuptimit i veçantë.

Kur themi “uehm”(vegim) ne nuk kemi për qëllim mendimin e kotë dhe të zbrazur i cili nënkuptohet në ditët tona. “Uehmijjati” është koncepti i kuptimit i veçantë si një term filozofik. Domethënë ëndërrimi është koncepti i pamjeve i veçantë. Pra kjo është gjëja e cila ka pamjen e saj në mendjen tuaj por me të cilën nuk gjendeni ballë përballë. Fjala zogu të cilin e përfytyroni si feniks është një zog ëndërrimtar. Ndërsa vegimi është koncepti i veçantë i kuptimeve, pra ai nuk ka pamje.

Për shembull iu pëlqen një njeri, por nuk ka formë të pëlqimit. Zogu feniks ka një formë në përfytyrimin tuaj por nuk ka formë të pëlqimit. Fjala vjen ju mund të përfytyroni një det, ai ka formë. Por dashuria dhe simpatia nuk kanë formë. Dashuria universaleështë logjike, ndërsa dashuria e veçantë është vegimtare. Për shembull iu pëlqen një njeri, pëlqimi është simpati, ja pra kësaj i thuhet vegim në terminologjinë filozofike. Pra vegimi nuk ka një kuptim të kotë.

Ose për shembull mendoni për urrejtjen, si është forma e urrejtjes? Një njeri nuk pëlqen një tjetër ose një gjë, kjo nuk ka formë dhe ky është vegim. Nga ana universale urrejtja ka të bëjë me mendjen; por kur mendoni për të si të veçantë pra të mospëlqyerit e një njeriu të një tjetri është vegim.

Urrejtja nga ana universale ka të bëjë me mendjen; fjala vjen të mospëlqyerit e një njeriu të dhunës është një kuptim i lidhur me mendjen. Urrejtja nga ana universale është e ndërlidhur me mendjen; por të mospëlqyerit e një njeriu të një qenieje të caktuar është vegim. Unë i sqaroj këto terma që ndjekësit tanë t’i dinë dhe t’i kenë të qartë.

Nëse do t’i rikthehemi çështjes, ashtu siç foshnja fillon me gojën e tij dhe me radhë në laboratorin e tij edhe laboratorët e shkencës janë shqisat. Natyrisht se shqisat ndreqen, mendja i ndreq ato; mendja ndreq të dhënat që i merr me shqisa dhe i shndërron ato në një ligj shkencor.

Sa më shumë që të ngrihesh derisa që të arrish tek mendja aq shumë shtohet dhe ndriçimi. Ndriçimi i mendjes është më i tepërt se ndriçimi i vegimit, ëndrrës dhe i shqisës. Mendja është ndriçimi absolut, qartësia absolute. Në botën e mendjes nuk ka fshehtësi, nuk ka ndarje. Mendja nuk mund të ndahet. Çdo gjë në botën e mendjes është prani, qetësi dhe përsosmëri.

Nëse do ta themi këtë me thënien e një urtaku: “Ba marifet-i kamil duzeh, behesht mi gerded ue ba xhehl u nadani behesht, duzeh mi sheued” që do të thotë “me “marifetin” (diturinë) Xhehhenemi shndërrohet në Xhennet.Ndërsa me “xhehaletin” (paditurinë) Xhenneti shndërrohet në Xhehennem. Sidomos nëse është “xhehlu’l-murekkebi” (të mosditurit se nuk di) mjerë ne!

Sepse “xhehaleti” (padituria), është qenia e mbyllur e të tëra udhëve të konceptit. Me fjalën “xhehalet” kuptojmë paditurinë, ndërsa padituria përkthehet si “dhulmet” pra errësirë. Me fjalën “dhulmet” ne kuptojmë errësirën, ndarjen, veçimin dhe dhimbjen.

Ja pra këto thotë Shejh Suhreverdi. Pra ai do të thotë se nuk ka rëndësi se sa afrohesh tek “marifeti” pra tek dituria sepse kjo e fundit nuk ka fund. Nuk ka rëndësi se sa shumë ngrihesh dije se ka dhe më lart. Pra për sa i përket çështjes së diturisë ne nuk mund të themi se nuk mund të shkohet më tej pasi të kemi arritur në një vend dhe tanimë ky është fundi i udhës. Ne mund të themi se ne nuk mund të shkojmë më tej; por ne nuk mund të themi se nuk mund të shkohet më tej, dituria është deri këtu, sepse mund të shkojë një njeri i cili është më i fuqishëm se sa ne.

Shikoni se çfarë thotë Kur’ani Famëlartë: “Edhe mbi çdo të ditur gjendet një më i ditur” (Sure Jusuf, Ajeti: 76). Pra ju arrini tek një pikë madje edhe nëse mendoni se ky është fundi i diturisë edhe mbi këtë të fundit gjendet një post. Ja pra këtë thotë Shejh Suhreverdi.

“Rabbi zidni ilmen” (O Zoti im shtomë diturinë). Këtë fjalë e thotë i dërguari i fundit (p.q.m.t.). I nderuari Vula e Lajmëtarëve (p.q.m.t.) është njeriu më i ditur i njerëzve, është më i dituri i botës së qenieve. Ai zotëron dituritë të tilla si “ilahi” (hyjnore), “ledunni” (e fshehtë), “uehmi” (vegimtare). Ja pra çfarë thotë i dërguari (p.q.m.t.) i cili është në këtë post? Ai thotë: “Rabbi zidni ilmen” (O Zoti im shtomë diturinë).

Larixhani: Po mjeshtër atëherë arrijmë në këtë përfundim pra se ëndrra, vegimi dhe shqisa janë shkallët e konceptit dhe e vërteta e kënaqësisë dhe shijes është mendja.

Mjeshtër Dinani: Natyrisht se dhe shqisat kanë kënaqësi. Syri merr kënaqësi nga të shikuarit, dora nga të prekurit, veshi nga të dëgjuarit e një ilahie të bukur. Megjithatë kënaqësia e mendjes qendron mbi të tëra këto.

Larixhani: Po mjeshtër, nëse na lejoni do të vazhdojmë pas një pushimi të shkurtër.

***

Larixhani: Po mjeshtër i nderuar, Hekim Suhreverdi në këtë paragraf e sqaron burimin e kënaqësisë si të Vërtetin e Madhëruar, “meleu’l-alasë” (qenies më të lartë) “axhaibu’l-alemin’nuri” (çudirave të botës së dritës). Ashtu siç sqaruat dhe ju në një mënyrë shumë të bukur ai zotëron besimin se ajo që është e ndriçuar është mendja. Por ju duhet që ta sqaroni dhe pakëz më shumë pyetjen: “Si përfundim cili është kriteri i kënaqësisë dhe i dhimbjes?”

I nderuari Meulana jep një shembull. Ai thotë se mendoni një njeri i cili është i dashuruar, ai lidhet në shkallën e dashurisë. Por ai njeri vdes papritur, ndonëse pamja dhe trupi i tij janë në vend shpirti i tij shkon dhe e lë atë.  Ai afsh, ajo dashuri shkon.

Nga këtu kuptohet se Meulana këtë kriter e shikon si përtej mendjes. Shumë mirë por ku do që ta çojë?

Mjeshtër Dinani: Ju e cekët shumë bukur. Unë e kam shqyrtuar këtë çështje në veprën time me tre vëllime me titull: “Defteru’l-Akli ue Ajetu’l-Ashki” (Fletorja e Mendjes dhe Ajeti i Dashurisë). Po pohoj se dashuria nuk është mendje, por as mendja nuk është dashuri. “Por” këtu ka një “por” të madhe. Dashuria asnjëherë nuk është pa krye dhe pa logjikë. Mendja është e fshehtë brenda dashurisë. Si përfundim mendja lëviz atje në mënyrë të dehur; dashuria është mendja e dehur. Dashuria, zë fill në atë vend ku mendja dehet.

Unë këtë e kam prekur edhe më parë. Kjo është fshehur dhe në poezinë e Meulanës. Ai atje drejton një pyetje. Pra është një i dashuruar i cili si pasojë e të dashurës së tij ka ngatërruar ditën me natën, ai ka hequr dorë nga çdo gjë, madje dhe nga shpirti i tij. Meulana këtu merr ti të mirëqenë se e dashura e tij ka vdekur dhe ai i dashuruar është duke shikuar trupin e vdekur të të dashurës së tij. Shumë mirë por vallë a ndjen ai dashurinë që ka ndjerë ndaj të dashurës së gjallë ndaj të dashurës së vdekur?

Nëse Lejla vdes dhe nëse Mexhnunin e çojnë në krye të varrit të saj, vallë çfarë do të bëjë Mexhnuni? A do të mund të qëndrojë ai në gjendjen e mëparshme? Meulana ngre këtë pyetje: “Kjo është e njëjta e dashura jote; fytyra dhe trupi i saj qëndron e paprekur. Syri i saj, vetulla e saj, flokët e saj dhe koka e saj janë të paprekura, shumë mirë përse nuk e ndjen tani atë dashurinë e mëparshme? Më tej ai duke thënë kështu jep këtë përgjigje: “O i dashuruar dil në kërkim cila është e dashura jote?” Ti pandehje se ishte trupi i saj, por në fakt ishe i dashuruar pas shpirtit të saj.

E dashura e njeriut nuk është vetëm trupi i saj. Ai njeri i dashuruar mund të mendojë se dashuron vetëm trupin. Natyrisht nëse bëhet fjalë për epshin po kjo mund të ndodhë. Mes dashurisë dhe epshit ka largësi. Epshi shfaqet me trupin. Por në vendin ku gjendet dashuria e vërtetë, vallë a ndodh dashuria vetëm me trupin apo me mbarë qenien? Me mbarë qenien...

Ja pra Meulana do të thotë pikërisht këtë. Ai thotë: “O i dashuruar, dil në kërkim, kush është e dashura jote?” Domethënë ai do të thotë se o i dashuruar, trupi i të dashurës tënde për të cilin je dashuruar, je djegur dhe përvëluar në këtë çast po qëndron në varr. Shumë mirë por çfarë doje ti? Ti doje shpirtin e saj. Shpirti i saj tanimë nuk është më këtu. Shpirti nuk është një gjë që preket me dorë, ai është një “mana” (fuqi sipërore).

Shumë mirë por si perceptohet fuqia sipërore? Vallë a është fuqia sipërore “makule” (e arsyetuar) apo “mahsuse” (shqisore)? Fuqia sipërore është “makule” (e arsyetuar). Atëherë duke qenë se ajo është e arsyetuar ajo është “mashuke” (e dashuruar). Pra këto unë po i them si një përfundim që unë kam nxjerrë nga ato fjalë që ka thënë Meulana. Këto fjali janë komenti im vetjak. Po pohoj se Meulana në disa vende i ndan dashurinë dhe mendjen nga njëra-tjetra; por në disa vende të tjera ai i bashkon pikërisht ashtu siç ka ndodhur dhe në këtë poezi.

Pra ai do të thotë se ti në thelb je i dashuruar me shpirtin por këtë nuk e dije as ti vetë. Tani ajo ka fytyrën e saj dhe trupin e saj por nuk ka fuqinë sipërore. Ti në thelb ishe i dashuruar me fuqinë sipërore, sepse kjo e fundit nuk është një gjë e cila mund të preket, mund të shikohet dhe mund të dëgjohet; pra fuqia sipërore nuk mund të perceptohet me shqisa. Fuqia sipërore është e arsyetuar, ajo mund të perceptohet me mendje. Atëherë ti ishe i dashuruar me fuqinë sipërore, sepse kjo e fundit është një gjë logjike dhe mendja është ajo e cila është e dashuruar në thelb. Pra në një shkallë të caktuar dashuria dhe mendja nuk ishin të ndara nga njëra-tjetra.

Larixhani: Shumë bukur mjeshtër... Tani me që po flasim pakëz për Meulanën më duhet të them këtë. Meulana në të njëjtën kohë është një filozof i mrekullueshëm. Ai e çon njerëzimin nga një dukshmëri absolute në të fshehtën. Për këtë arsye ai mund t’i hyjë shumë në punë njerëzimit në ditët e sotme. Fjala vjen njeriu kur arrin tek paraja, ai mendon se mund të arrijë tek çdo gjë; por kur mendon shikon se jo kjo nuk është e vërtetë sepse ajo ndjenjë nuk është kënaqur. Për shembull kur ai shtin në dorë një post ai mendon se mund të arrijë tek çdo gjë por shikon se jo as ajo nuk është.

Pra në këtë çast ne vëmë re se ata të cilët janë në zotërim të fuqisë dhe pasurisë janë shumë më të shqetësuar se sa të tjerët. Më pas Meulana arrin tek ky përfundim:

 

Ehl-i dunja zan sebep ama dilend,

Sharib-i shurabe-ji ab u gilend.

Afet-i in der heua vu shehuet est,

Uer ne inxha sherbet ender sherbet est.

 

Për këtë arsye syri i zemrës së të dhënë pas botës është i verbër,

Sepse ata pinë ujë të kripur dhe me baltë.

Dera e kësaj fatkeqësie është afshi dhe epshi,

Përndryshe këtu është sherbet brenda sherbetit.

 

E thënë ndryshe këtu ai na fton nga dukshmëria tek e vërteta e fshehtë, pra ashtu siç sqaruat dhe hirësia juaj tek fuqia sipërore. Pra në thelb ai ndryshon këndndvështrimin e “kibles” (drejtimit) të njeriut. Me të vërtetë sa qasje të bukur filozofike që shfaq!

Mjeshtër Dinani: Po padiskutim që ashtu është. Të tëra këto urtësi mund të vihen re në fjalët e Suhreverdit.

Larixhani: Megjithatë ashtu siç bëtë të ditur dhe hirësia juaj Suhreverdi thotë dhe se “Nëse i çoni në një vend mendjen dhe zemrën ato bëhen një”. Kjo fjalë është si thënia juaj e hollë e hirësisë suaj “dashuria është mendja e dehur”. Ai shton se të tëra këto duhen t’i drejtoni tek Allahu, pra tek burimi i dritës.

Nëse më lejoni unë dua që të lexoj falitë  etij, ndërsa ju i komentoni. Ai thotë se “Kur këto përgjegjësi asgjësohen ata të cilët janë në zotërim të përsosmërisë duke përjetuar “uaxhibu’l-uxhudin” (qenien e domosdoshme), “meleu’l-alanë” (qenien më të lartë) dhe “axhaibu’l-alemi’n-nuri” (çudirat e botës së dritës) marrin një kënaqësi të pafund. Ata qëndrojnë përgjithmonë brenda asaj kënaqësie. Këtu përmendin ajetin kuranor: “Fi mek’adi sidkin inde melikin muktedir” (Ata janë në një vend të drejtë, tek mbreti i plotfuqishëm). (Sure Kamer, Ajeti: 55).

Mjeshtër Dinani: Kjo është një thënie shumë e mrekulleshme, ai shkon në botën e dritës pra tek bota e mendjes. Disa njerëz pandehin se mendja ka një kufi të cakuar. Megjithatë mendja është e pafund në këndëvështrimin e aftësisë. Mendja e njeriut është e kufizuar në këndvështrimin e veprimtarisë, pra ajo punon deri në një masë të caktuar; por ajo është e pafund, e cila përkthehet si aftësia në këndëvshtrimin e pranimit të dritës, ajo mund të pranojë pafund. Por çfarë pranon? Ajo dritën e të Vërtetit i cili është “Nuru’l-Enuari” (Dritës së Dritave). Drita e të Vërtetit të Madhëruar është e pafund, si rrjedhojë ajo është një kënaqësi dhe një shije e pafund. Ajo është dritë brenda dritës, shije brenda shijes.

Për më tepër ajo që është e çuditshme këtu është se Hekim Suhreverdi sjell këtë ajet si argument: “Fi mek’adi sidkin inde melikin muktedir” (Ata janë në një vend të drejtë, tek mbreti i plotfuqishëm). (Sure Kamer, Ajeti: 55). Pra deri ku ke arritur? Fjala “mek’adi sidk” që është përdorur në këtë ajet është shumë e mrekullueshme. Pra vendi ku ulet, ne mund ta përkthejmë fjalën “mik’ad” si vendin ku ulet. Edhe në këtë cast fjala “mik’ad” në arabisht përdoret në kuptimin e oturakut, karrikes. Me fjalë të tjera ajo përkthehet si vendi i marrjes së vendimit, si vendi i vendosur.

Këtu vendi i vendosur është “sidku” (e drejta). Shikoni se sa i rëndësishëm është “sidku” (e drejta) si në këndvështrimin e Hekim Suhreverdit ashtu dhe në atë të ajetit të nderuar. “Sidku” apo e drejta, është e vërtetë pra është arritja tek e vërteta. Por çfarë do të thotë “kidhb” apo gënjeshtër? Gënjeshtër do të thotë ajo gjë e cila është në kundërshtim me të vërtetën. E vërteta e botës së qenies është drita. E vërteta e qenies është “Nuru’l-Enuari” (Drita e Dritave). Krijimi i lidhjes së “Nuru’l-Enuarit” (Dritës së Dritave) me postin, ja pra kjo është e vërteta, kjo është “sidku” (e drejta). Kur të arrini këtu ju gjeni qëdnrueshmëri.

Kjo botë nuk është “uakiijjet” (e vërtetë), por ti e pandeh atë si të vërtetë. Në thelb ti je robi i pandehjes tënde, ti je brenda një vegimi. Ti e pandeh si të vërtetë vendin i cili nuk është i vërtetë, por kjo jetë nuk është një jetë e vërtetë. Shumica e njerëzve, e kalojnë jetën e tyre me një jetë jashtë të vërtetës dhe pandehin se ajo është e vërtetë.

A duhet jetuar e vërteta apo jashtë të vërtetës? Ja pra mbarë shqetësimi, është të mos jetuarit e njeriut të të vërtetës, është të jetuarit e tij jashtë të vërtetës. Pra të mashtruarit vazhdimisht të vetes së tij. Pra të pandehurit se është e një gjëje e cila nuk është. Pra gjërat të cilat ai i pandeh nuk janë të vërteta dhe ai qëndron brenda pandehjes.

Edhe tek ajeti të cilin Hekim Suhreverdi e ka përdorur dhe e ka treguar si argument fjala “sidk” (e drejtë) është një vend i vendosur. “Fi mek’adi sidkin inde melikin muktedir” (Ata janë në një vend të drejtë, tek mbreti i plotfuqishëm). (Sure Kamer, Ajeti: 55). Shikoni këtë lidhje. “Sidku” (e drejta) është qëndrueshmëri, ndërsa gënjeshtra është mjerim. Tek gënjeshtra nuk ka qëndrueshmëri, tek e kota nuk ka qëndrueshmëri, ajo është gjithmonë rrezik, sepse ajo është vegim, e kotë, nuk është e vërtetë. Vallë a mund të ketë një qëndrueshmëri një gjë e cila nuk është e vërtetë? Qëndrueshmëria është tek e vërteta dhe “sidku” (e drejta) është e vërtetë.

Më tej ai thotë “melikin muktedir” e cila përkthehet si një mbret i plotfuqishëm. Fjala “melik” është forma e zmadhuar e fjalës “malik” që do të thotë mbret, ndërsa fjala “muktedir” do të thotë zotërues i pushtetit dhe i fuqisë. E thënë ndryshe edhe fuqia është bashkë me të drejtën. Cila ka fuqi më tepër “sidku” (e drejta) apo “kidhbi” (gënjeshtra)? Gënjeshtra është plotësisht e zbrazur, nuk ka fuqi, pra asaj i mungon çdo gjë. Fuqia është tek “sidku” pra tek e drejta. Ndërsa kjo e fundit është tek ndërgjegjia, domethënë njeriu arrin tek “sidku” (e drejta) vetëm me ndërgjegje. Një njeri pa ndërgjegje nuk mund të arrijë tek “sidku” (e drejta).

Unë po orvatem që të sqaroj lidhjen e çështjes. Ajo fillon me dritën, ajo fillon me perceptimet shqisore, ajo ngrihet lart dhe shkon tek mendja, tek posti i ndriçuar nga atje tek postet e ditës, nga atje shkon tek “Nuru’l-Enuari” (Drita e Dritave). Atje është posti i “sidkut” (të drejtës) atje është posti i qëndrueshmërisë dhe i pushtetit. Fuqia është tek “sidku” (e drejta) dhe tek e vërteta. Ndërsa të qenit jashtë të vërtetës është zbrazëtirë, e zbrazur, e kotë dhe asgjësuese.

Larixhani: Shejh Suhreverdi, është pothuajse si një ariktekt për sa i përket çështjes së përfitimit nga ajetet, njeriu me të vërtetë çuditet tej mase.

Burimi : Medya Şafak